Midden in de politieke hectiek van vandaag waarin rechts populisme de wind in de zeilen heeft en principieel links meer analyseert dan strijdt en met het eigen gebrek aan doortastendheid worstelt, werk ik al geruime tijd aan een boek met de werktitel ‘Actief socialisme en vrijheid’. Hier is ook nog de niet zo vrolijke voorlopige ondertitel ‘Met de haren uit het moeras?’ bijbedacht. Als voorstudie zijn er vier essays geschreven over de utopie, het ideologisch falen van links in de jaren tachtig, en over ‘vrijheid en macht’.
Het boek zal zeker geen mooie kant-en-klare oplossingen bevatten en het duurt nog enige tijd voor het klaar is. Misschien moet de belangstellende lezer wel zo lang wachten dat de hectiek en de waan van vandaag inmiddels al wat afneemt. Als dat zo zou zijn, zijn oplossingen ook weer wat meer voor de hand liggend, al is dat de reden niet dat het met het boek nog even duurt. Het heeft weinig zin snelle, laat staan makkelijke oplossingen aan te dragen, want deze bestaan niet.
Wat die eventuele kant-en-klare oplossingen betreft sluit ik aan bij Karl Marx en Friedrich Engels, die daar niet zo van hielden. Terecht dus, naar mijn mening. Engels kon het aardig zeggen als hij het had over socialisten die te detaillistisch vooruit willen denken en allerlei systemen bedenken: ‘Deze nieuwe sociale systemen waren bij voorbaat tot de utopie veroordeeld. Hoe verder zij in bijzonderheden werden uitgewerkt, des te meer moesten zij in louter fantasieën verzeild raken.’ Dit staat in Engels’ boek ‘De ontwikkeling van het socialisme van utopie tot wetenschap’. Men zal misschien denken dat dit louter over het vroegere utopisch socialisme gaat, maar is het niet een meer voorkomende eigenschap onder socialisten te lang vooruit te fantaseren en het heden te veel over te slaan? Al is het omgekeerde net zo problematisch.
Het gaat hier daarom niet zozeer om het zogenaamde utopisch socialisme, maar om het denken in te vaste formuleringen over alternatieven in het algemeen. Formuleringen waarvan men niet los kan komen en waarin mensen in verstrikt raken. Bijvoorbeeld omdat de toekomst altijd anders is dan verwacht werd. Verstrikt? Dan kun je niet meer actief zijn.
Marx en Engels veronderstellen een bepaald machtsbegrip en daar wordt bij aangehaakt. En dit vanuit een paradoxaal startpunt. Er wordt een visie op macht verondersteld, maar deze is bij hen weinig uitgewerkt. Dus: een heel centraal punt in de visie van Marx wordt té vanzelfsprekend als bekend verondersteld. En dat middenin een theoretisch kader waarvan veel bruikbaar is en vraagt om een actuele concretisering.
Daarom is het beter nu wel verder over de machtsvraag na te denken. ‘Vrijheid en macht’ is daarom het thema, uitgewerkt naar diverse kanten. Lang niet naar alle kanten, en dat zal zeker opvallen in een wereld waar de macht zo sterk telt, ideologisch, technologisch, militair, religieus en in de mobilisatie van de massa voor de macht, met momenteel vooral een conservatief, egoïstisch-kapitalistisch en niet-humanistisch uitgangspunt.
De vier voorbereidende essays zijn beschikbaar. Het boek duurt nog even, twee à drie jaar. Verwacht van één enkel boek niet te veel. De trend vraagt om ‘snelle antwoorden’ en daar wijkt dit van af.
Wat wel kan is iedereen oproepen na te denken over de macht van links. Dan is één ding zeker: het meest urgent als het gaat om sterkere democratische sociale macht is om veel meer en goed georganiseerd samen te werken, door de vele actieve mensen, bewegingen, partijen en vakbonden, en dat lokaal, nationaal en internationaal, zowel op sociaal, economisch als ecologisch terrein. Mét discussie, met polemiek, en vooral met respect voor de verschillende gezichtspunten binnen de linkse, socialistische en ecologische politiek. Bij allerlei acties en strijd. In en buiten verkiezingstijd. Vooral niet alleen digitaal, maar zichtbaar op plaatsen waar debat plaatsvindt. Op straat! Met meningen alleen kom je niet ver als het moet gaan om grote veranderingen en een sterke rol daarin voor links en socialistisch.
Hierna volgt nu als voorschot een kort stukje uit het concept, nog verder te verbeteren. Het is geen leuke boodschap in een tijd van sterk individualisme: je moet je organiseren en actief zijn. Lastig dus, makkelijke oplossingen zijn er niet.
De grote paradox die centraal staat: de noodzaak tot verandering en het tegelijk ontbreken van de belangrijkste voorwaarden voor die verandering. De ondertitel van dit boek ‘Met de haren uit het moeras?’ staat er niet toevallig. De bedoelde verandering vereist een veel hogere organisatiegraad van het plaatselijke en mondiale socialisme, progressief denken en massale actie, dan nu bestaat. Het verkrijgen daarvan lijkt in de huidige narcistische fase van de maatschappelijke en politieke ontwikkeling nogal een opgave. Het boek wordt slechts een kleine bijdrage het daar beter over te kunnen hebben.
Maar dus ook: zonder te trachten die ene ware kant-en-klare oplossing te benoemen. Want die bestaat niet. Er is een breed front van handelen en denken nodig, met een grotere eenheid op centrale sociale en humane vragen. Niet alleen impliciet, vooral nadrukkelijk en actief.
De vooronderstelling is dus: Marx’ visie op de geschiedenis en de toekomst kent geen kant-en-klare voorspellingen of oplossingen. Wel echter twee elementen die ertoe doen. Het eerste element is, dat op den duur diepe vrijwel onoplosbare crises in het kapitalisme mogelijk en zelfs waarschijnlijk zijn (en niet meer dan dat). Het kapitalisme als systeem boet dan aan productieve kracht in, maar is daarmee geenszins opgeheven. Het tweede dat het proletariaat, zeg maar de arbeidersklasse, het welbewuste deel van de werkenden en werklozen, goed genoeg georganiseerd dient te zijn om in een dergelijke situatie een grote sociale stap naar voren te maken. Sociaal, socialistisch, progressief, voor alle mensen.
Waar richt zo’n stap zich dan op? Een socialistisch alternatief? Regelmatig duikt de vraag op naar ‘het socialistisch alternatief’. Het is de formulering die al sinds 1848, en misschien nog wel veel eerder, klonk. Hoe presenteer je een alternatief?
Maar zó gesteld krijg je een antwoord van ‘eerst dit, dan dat, dan zus-en-zo, en dan kom je op den duur op die en die maatschappijvorm.’ Deze vorm van formuleren leidt (altijd) tot veel geharrewar en geruzie, want het antwoord is nooit af en zeker niet helemaal sluitend. Hoe gedetailleerder het antwoord wordt geformuleerd, des te meer de maatschappelijke werkelijkheid ervan afwijkt. De reactie daarop was vaak eerder de strijd te staken dan juist door te zetten. Toch is dat laatste beter. Immers, nieuwe strijd vergroot het blikveld en kan de discussie verbeteren. Niet alles weten hoeft niet tot passiviteit te leiden.
Marx en Engels hebben nadrukkelijk geprobeerd de detaillistische vorm van toekomstdenken te vermijden door de meer dialectische term ‘afsterven van de (oude) staat’ in te voeren, zonder daarbij dan weer in de valkuil te trappen dat tot in de details uit te willen leggen. Hoe rationeel ook, het hielp duidelijk onvoldoende: het afsterven werd tot een soort modeloplossing gemaakt, een soort voorspelbare fase. En zo’n invalshoek weerleggen, laat dat maar aan de geschiedenis over.
Ik heb eerder – in ‘Het speelveld van de vrijheid’ – de socialistische oplossing of verlossing weliswaar wat gerelativeerd, maar de uitdaging van de strijd voor een steeds grotere vrijheid geformuleerd. Dat – zal de criticus opmerken – is nog minder concreet dan een idee over de nieuwe socialistische staat.
Jawel, maar de strijd tegen onderdrukking, uitbuiting en uitsluiting, voor volledige rechten, welzijn en zeggenschap van de arbeiders, en voor vrijheid, collectief beheer enzovoorts is meer dan vaak genoeg geschetst. In de hitte van strijd hiervoor weet men wél wat socialistisch is, en wat het beslist niet is. En tegenwoordig weet je ook zeker dat de strijd voor biodiversiteit en tegen klimaatverslechtering hier onlosmakelijk, dus als prioriteit mee verbonden is. Hieraan kan altijd resoluut worden gewerkt, ervoor gestreden, samengewerkt, creatieve vormen van realisatie worden gezocht, en kunnen collectieve en persoonlijke vrijheden worden gewonnen.
Het ‘socialistische perspectief’ is de permanente revolutie met ijkpunten die nooit toevallig of willekeurig zijn. IJkpunten die overal ter wereld steeds weer opduiken en worden herkend. Wat dat betreft bestaat er echt wel een maatstaf tussen revolutionair en reformistisch, dus het gaan voor het volledig benutten van maatschappelijke mogelijkheden en vrijheden versus het neerleggen bij of zelfs zwelgen in het compromis.
Dit perspectief is niets als het bij discussies en analyses blijft, het is veel meer wanneer solidaire vormen van eenheid en samenwerking worden gevonden, massaal en internationaal.
Het socialistische perspectief is helemaal niet vaag. Ieder weet wat ermee wordt bedoeld. Te veel vragen naar het ene antwoord of een bepaalde vorm kan neerkomen op afleiding van de doelen, al is het ongetwijfeld meestal niet zo bedoeld. Verkeerde vragen leiden tot verkeerde antwoorden. Het is de kunst daarvan wég te komen.
Socialisten, activisten voor biodiversiteit, andere (linkse) activisten, in welke variant dan ook, verenig je! Niet om dat ene perspectief waarnaar je maar zoeken blijft, maar om de volle breedte van het betere sociale, humane en socialistische perspectief. Misschien geen kant-en-klaar alternatief, wel een onuitwisbaar appèl.
De vier voorbereidende essays zijn:
1 – Durven vooruit te denken (2012). Te vinden op:
https://www.marxists.org/nederlands/schaaf/2012/2012conservatisme_socialisme.htm
2 – Na de nihilistische val (2013). Te vinden op:
https://www.marxists.org/nederlands/schaaf/2013/2013nihilisme.htm
3 – Vrijheid in Karl Marx’ werk. Verschenen in het boek: Het speelveld van de vrijheid, Marx, Spinoza, overwegingen over vrijheid en macht, Twee essays, Uitgeverij Damon, Budel 2014.
4 – Het speelveld van de vrijheid, Macht, menigte, kennis en vrijheid in het licht van de filosofie van Marx en Spinoza. In het boek genoemd bij 3.
Naast deze los verschenen essays is een concept van een hoofdstuk uit het nieuwe boek verschenen op de website van het Vlaams Marxistisch Tijdschrift onder de titel Marx, kritiek op de vervreemding, … en nu dan? (2016) Te vinden op:
http://www.imavo.be/vmt/16312-Schaaf.pdf
www.jasperschaaf.nl
