Filosofie en wetenschap die de politiek verweesd achterlaten

Kortgeleden schreef ik mijn blog ‘De vragen van de filosofie raken door hun antwoorden heen.’ Daarin: ‘De klassieke vragen van het denken raken of raakten de grote vragen over de toekomst van de mensheid, haar positie, haar kracht en zwakten, en nog veel meer. Er kwamen antwoorden. Natuurlijk de beste ervan werden ook omstreden. Maar er kwamen antwoorden, en als die er niet meer zijn of overal maar uiteenlopen, lijkt de hele toekomst onzeker.
    Stelling: de vragen staan nog overeind, de antwoorden niet.’

Grote vraag die de mensheid momenteel versplintert én diep raakt is de vraag naar veiligheid. Veiligheid in de brede zin van het woord, een gelukkige veilige woonplek die toekomst heeft, die optie wordt in de praktijk én in de theorie momenteel zwaar ondermijnd.
    In mijn blog koppelde ik die ook aan de militaire (wan)toestand die momenteel bestaat, inclusief de oorlogen met nieuwe wapens waarvan men de reikwijdte nog niet lijkt te begrijpen.
    Onder meer gaat het om: de mondiaal verspreide bewapening. Was die nog onder controle en evenwichtig verdeeld? Dat blijkt nu helemaal niet het geval. Gebrek aan zelfkennis en weinig inzicht in de motieven van ‘de ander’. Grote rampspoed kan aan de orde komen.

Je ziet dit aan de oorlog in Oekraïne waar de inzet van verschillende typen drones een ogenschijnlijk nieuwe discussie oproept. De drone als pakezel in de oorlog en staatslieden en wetenschappers die weinig meer lijken te kunnen verzinnen dan ook maar mee te doen. Met als gevolg een onomkeerbare onveiligheid in het leven overal op aarde? Samen met de andere onomkeerbaarheid van de opwarming en verwoesting van natuur en landschappen?
    Over drones en dergelijke kon echt wel eerder grondiger in het openbaar worden gesproken. Keer op keer blijven kansen liggen, zoals naar het doen van grondig doordacht onderzoek naar mogelijkheid geweld en repressie te weerstaan.

In sommige van mijn vroegere blogs schreef ik al over de zichzelf producerende en verder ontwikkelende wapens, de spiraal van toenemend geweld. Ik ben niet de enige die zoiets kan verzinnen, maar waar bleef de discussie over drones, chemische wapens en andere structurele bedreigingen? In 2011 schreef ik onder meer: ‘Bezit van wapens lokt geweld uit. Van meer wapens, meer geweld. Waarom beslist de VN slechts zo nu en dan over het ingrijpen van legers? En waarom niet over het produceren en het bezit van wapens? Beperk productie, stop de vrije wapenhandel, vernietig wapens en bedenk een mondiaal systeem onder verantwoordelijkheid van de VN. Het zal niet makkelijk gaan en lang duren, maar het is beter dan ons bij het cynisme van vrije wapenhandel neer te leggen.’

Het klinkt ver weg, een utopie? Maar het staat tegenover het roekeloos vrijgeven op wereldschaal van wapens, samen met onvoldoende weersproken ideeën dat wereldmachten allemaal ‘vrolijk’ op pad kunnen om hun vermeende (oer)oude staten en macht te herstellen. Een eenzijdige historische claim ten koste van de hedendaagse rechten en veiligheid van gewone mensen, die geen de bedreiging vormen voor een leefbare aarde.
    Er is te weinig eenheid in de lokale tot en met de mondiale politiek. Organen als de Verenigde Naties hebben te weinig gezag. Discussies over bewapening verdienen volhardende sterke sociale tegenstanders, generaties die niet cynisch zijn, die in theorie en praktijk doordenken en doorwerken.

De drone kan nu als postpakket overal op de wereld worden bezorgd. Dat lijkt voor de toekomst zo te blijven? Dat is een grauw beeld, dat vooral machtswellustelingen en gestoorden van ideeën voorziet. Democratische sociale tegenmacht zal het vooral moeten hebben van het woord, het serieuze sociale antwoord op cynisme.
      Dat wordt een lange weg. Maar vragen over veiligheid, leefbaarheid en de natuur mogen niet uit de weg worden gegaan.
    Vecht er ervoor de consequenties beter te leren kennen en over alternatieven na te denken.




Zijn er vredesorganisaties die wél de sociale doordachte antwoorden proberen te geven? Gelukkig wel, en ze mogen gerust verder versterkt worden. Zie bijvoorbeeld Stop Wapenhandel, PAX, diverse linkse partijen en mondiaal opererende milieu- en mensenrechten-organisaties.

Water (Heraclitus)

‘Daarom is het nodig het spoor te volgen van wat verbindend is. En ofschoon de gedachtegang verbindend is, leven de meeste mensen alsof zij een inzicht hebben dat losstaat van elk verband.’

Heraclitus (ca. 500 v. C.)


Dat wat voorwaardelijk, fundamenteel is in de wereld, zal ook centraal moeten staan als uitgangspunt in wetenschap en filosofie. Dat lijkt me waar, toch? Al bij het begin van de westerse filosofie – getuige Heraclitus – is getracht het fundamentele in beeld te krijgen. Heraclitus – die in zijn overgeleverde werk trouwens ook over de fundamentele rol van het water nadenkt – maakt een mooie, eigenlijke speculatieve omkering. Vanuit een herstellend inzicht moet ook datgene wat echt verbindend is worden opgespoord.

Echt verbindend? Fundamenteel aanwezig? Dan denk je aan ‘dingen’ als water, materie, lucht, vuur, macht of kracht, etc. Dat soort termen. En Heraclitus’ opdracht kan serieus genomen worden wanneer we ook voor onze tijd de fundamenten weer gaan naspeuren. Waarbij het – zeker in de huidige jaren van ecologische transitie – niet ongepast is te starten met het eerstgenoemde begrip. Water. Bekeken in een kort zich herhalend begin van de redenering.
    Dat is te meer gepast, omdat deze Griekse denker oproept reële verbanden te benoemen en als uitgangspunten te accepteren. Ware kennis moet zich verbinden met de realiteit.

Water. Een poging meer omvattend en verbindend te denken daagt gelijk uit dit verder uit te diepen. De betekenis van water komt voorop te staan. In het leven, zeker ook in het politieke leven waar levensvoorwaarden ‘verdeeld’ worden, is water altijd aanwezig. De aarde is de blauwe planeet. Vanuit de ruimte is het principe van het water zichtbaar, aanwezig.
    Water. Over water is veel te doen. Water is letterlijk de bron van heel veel. Er is te veel en te weinig van. Nooit goed en dus de leefwereld van ‘de klagende mens’. Water doet ertoe bij de klagers en de zwijgers.

Drie keer benadrukt de korte spreuk van Heraclitus de reële verbinding. Inzichten zijn altijd verbonden inzichten. Hier ontstaat een basis voor een historisch empirisme of voor een kritische weerspiegelingstheorie. Het water dat je vlak voor je ziet doet denken aan alles wat ermee verbonden is. En dat is heel veel, zoals Darwin en zijn navolgers laten zien. Het water hier bestaat in samenhang met elk vloeibaar proces dichtbij en verder weg. En dit inzicht kan bepalen het water in elke filosofische beschouwing te betrekken. Water is immers een levensvoorwaarde, een fundament.

Denk goed, denk vooral praktisch. Het water is vriend en vijand. Er ontstaan een vruchtbare aarde, maar ook overstromingen. En als je nu over duurzaamheid spreekt kom je nergens als je de stand en beweging van het water niet herkent en erkent, geen plek geeft.
    Het denken kan niet los bestaan. Misschien wél tijdelijk, als proef, als these of als opgeschorte conclusie, maar dan moeten die randvoorwaarden mee gecalculeerd worden. Niets staat uiteindelijk los van de grote samenhang die ‘wereld’ heet. De gedachtegangen zijn verbonden, ook als ze ‘verkeerd verbonden’ blijken.

Water, het water, de wateren, het wordt bedreigd door inzichten die losstaan van het grotere dialectische verband. Het concreet niet-bestaan van water op sommige plekken op aarde is een bedreiging. Van de oorlogen die nu weer gaande zijn kan hetzelfde worden gezegd. Zij vernietigen of vervuilen schoon water. Als dit concreet onderzocht zou worden, wordt de dreiging en het voeren van oorlogen nog cynischer. De mens die zijn eigen fundament ondermijnt. Nodig is daarentegen met verstand de samenhang te zoeken. Zoeken naar een balans, maatschappelijk en zeker ecologisch.

De oude uitspraak roept op: ‘het spoor te volgen van wat verbindend is. En ofschoon de gedachtegang verbindend is, leven de meeste mensen alsof zij een inzicht hebben dat losstaat van elk verband.’ Wat verbindend is, is de aarde met haar bewoners, de mensen, en planten, organismen en steen. De verbinding is er steeds, hoe dan ook. Het is dus goed dat fundamentele ‘inderdaad’ als fundamenteel te erkennen. In het dagelijks leven, de maatschappij en als historische beweging.

Een grote levensvoorwaarde. Zo moeten nieuwe ontwikkelingen, zoals de oorlog(en) afgemeten worden aan de fundamenten van het bestaan. En daarmee resoluut als gevaar voor iedereen. De levende natuur en alle mensen, ook onze kinderen, de generaties die we nalaten.
    Water? De zee, rivieren, wetlands, delta’s en de kraan. Overal waar leven bestaat. Watermanagement moet met HOOFDLETTERS geschreven worden. Denk aan ‘redden wat gered kan worden.’

Ja natuurlijk. Het niet-bestaan, zoals gebrek aan schoon water, moet als reëel drama erkend worden, zo ook het schone water als fundamenteel criterium. Als basis, als samenhang, als realiteit die wil leven en ‘wil’ laten leven.
      Geen leven zonder water. Zonder water geen wereld, geen geschiedenis, geen mens. Dan dus ook geen toekomst.
      Geen spoor van te herkennen? Water is een van de grote verbindende sporen voor de mens in de toekomst.

 

Het motto komt uit Heraclitus, Spreuken, Vertaald, ingeleid en toegelicht door Cornelis Verhoeven, Uitgeverij Ambo, Baarn 1993, p. 13.

 

STOP de oorlog in Oekraïne

De vragen van de filosofie raken door hun antwoorden heen

De vragen van de filosofie raken door hun antwoorden heen. De klassieke vragen van het denken raken of raakten de grote vragen over de toekomst van de mensheid, haar positie, haar kracht en zwakten, en nog veel meer. Er kwamen antwoorden. Natuurlijk de beste ervan werden ook omstreden. Maar er kwamen antwoorden, en als die er niet meer zijn of overal maar uiteenlopen, lijkt de hele toekomst onzeker.
    Stelling: de vragen staan nog overeind, de antwoorden niet.

De facetten van het leven, de belangrijkste ervan paradeerden in de historische filosofie. Benoemen en dan gedurfd redeneren, en dan de strijd daar weer over. Religieus getint vaak, kijkend naar de verzonnen hemel. Die dan weer ontmaskerd werd door andere geleerden, zoals bijvoorbeeld Ludwig Feuerbach. Marx nam zijn stokje over en met ook Hegels werk in zijn hand maakte hij van de filosofie een historische missie. Historisch, ook in de zin van ‘nooit af’. Geen einde van de geschiedenis, juist altijd op weg.

‘Op weg’ is vooruit, en juist dat waagt tegenwoordig vrijwel iedereen te betwisten. Met als dieptepunt van dat ideologisch scepticisme de nieuwe dreiging van het inzetten van kernwapens. De toekomst lijkt daarmee uit gruzelementen te bestaan. Heeft primitief leven de sterkste voedingsbodem om te overleven?

De wetenschap, praktisch maatschappelijk optreden en de filosofie overziend, zijn er tal van schijnbaar opgeloste antwoorden op grote vragen die nu helemaal niet meer opgelost blijken te zijn. Sterker nog, de mensheid heeft een technologische vooruitgang geboekt die haar eigen overzicht en identiteit kwijtraakt en dat voor een deel al is. Hiervan zijn tal van facetten te onderscheiden. Enkele noemen? Denk bijvoorbeeld aan het volgende:
- De mondiaal verspreide bewapening was toch onder controle en evenwichtig verdeeld, maar dat blijkt nu helemaal niet het geval. Gebrek aan zelfkennis en weinig inzicht in de motieven van ‘de ander’. Grote rampspoed kan aan de orde komen.
- De biotechnologie en andere sterk gedifferentieerde technologieën vormen systemen waarvan niemand kan zeggen dat die goed onder controle zijn. Denk aan Corona als resultante ervan, of aan de digitalisering die invloed heeft op de kleinste hoekjes van het bestaan.
- De mens ‘overwon de natuur.’ Dat dacht hij misschien, maar met de opwarming en de drama’s van de biodiversiteit slaat de werkelijkheid onverbiddelijk terug.
- De mens denkt. Is dat werkelijk zo? Onderscheid tussen nepvisies en waarheidsvinding durft men nauwelijks meer met de klassieke logica en lang niet altijd met beproefde onderzoeksmethoden tegemoet te treden. Het gevolg is het ontstaan van een ongefundeerde wereld, versplinterd, ontdaan van overzicht, en dat alles toch met een historisch nooit eerder bereikt kennisniveau. Er bestaan discrepanties die de ‘oude’ dialectiek lijken te overstijgen. Dat resulteert vooral in een strijd om de macht.

Een plausibele stelling lijkt te zijn: de wetenschap en het totaal van de dagelijkse praktijk leren en omvatten méér dan de mensheid goed kan behappen.
      Dat is een drama. Wat is nog beheersbaar en wat niet? Alle kennis tezamen, is dat een werkelijk ongebreidelde macht aan het worden? Of is dat al het geval? En is de invloed daarvan niet té groot en het corrigerend handelen te traag? En vallen werelden uiteen en komt de redding van de mens omringende natuur en biodiversiteit veel te laat? Kan de mens het resultaat van zijn eigen intelligentie nog wel beheersen? Wie kan dat concreet en met voldoende rationele overtuiging? Is bovendien het gevolg dat politiek slechts een botte belangenstrijd overheerst?

Dit alles leidt tot de vraag: Is er nog een toekomst? Dat gezegd hebbend kun je je realiseren dat een groot deel, zo niet alle vragen van de klassieke filosofie hiermee opnieuw gesteld worden. Kop niet in het zand? Leg dan maar uit wat de waarde is van antwoorden van het denken van Aristoteles, Plato, Spinoza, Leibniz, Marx en Popper, of Kant met zijn omvattende kritische kennisvisie. Visies die uiteindelijk niet áf gemaakt zijn, mede door zienswijzen en tegenspraken die (ook) nu in het geding zijn.

Vragen die huiswerk opleveren, misschien gaat een volgende blog daar verder op in. We zullen zien, maar verwacht geen oplossing ‘van alles’ in tijden van overheersend wapengekletter.
    Kortom, is het te laat voor echte, breed overtuigende filosofieën van de toekomst? En voor het veiligstellen zo’n toekomst zelf? Dat proberen met enig optimisme is toch wel het minste wat de filosofie de huidige en toekomstige generaties mag ‘aandoen’. Stel de vraag, voer de actie, open het debat.