De vragen van de filosofie raken door hun antwoorden heen. De klassieke vragen van het denken raken of raakten de grote vragen over de toekomst van de mensheid, haar positie, haar kracht en zwakten, en nog veel meer. Er kwamen antwoorden. Natuurlijk de beste ervan werden ook omstreden. Maar er kwamen antwoorden, en als die er niet meer zijn of overal maar uiteenlopen, lijkt de hele toekomst onzeker.
Stelling: de vragen staan nog overeind, de antwoorden niet.
De facetten van het leven, de belangrijkste ervan paradeerden in de historische filosofie. Benoemen en dan gedurfd redeneren, en dan de strijd daar weer over. Religieus getint vaak, kijkend naar de verzonnen hemel. Die dan weer ontmaskerd werd door andere geleerden, zoals bijvoorbeeld Ludwig Feuerbach. Marx nam zijn stokje over en met ook Hegels werk in zijn hand maakte hij van de filosofie een historische missie. Historisch, ook in de zin van ‘nooit af’. Geen einde van de geschiedenis, juist altijd op weg.
‘Op weg’ is vooruit, en juist dat waagt tegenwoordig vrijwel iedereen te betwisten. Met als dieptepunt van dat ideologisch scepticisme de nieuwe dreiging van het inzetten van kernwapens. De toekomst lijkt daarmee uit gruzelementen te bestaan. Heeft primitief leven de sterkste voedingsbodem om te overleven?
De wetenschap, praktisch maatschappelijk optreden en de filosofie overziend, zijn er tal van schijnbaar opgeloste antwoorden op grote vragen die nu helemaal niet meer opgelost blijken te zijn. Sterker nog, de mensheid heeft een technologische vooruitgang geboekt die haar eigen overzicht en identiteit kwijtraakt en dat voor een deel al is. Hiervan zijn tal van facetten te onderscheiden. Enkele noemen? Denk bijvoorbeeld aan het volgende:
- De mondiaal verspreide bewapening was toch onder controle en evenwichtig verdeeld, maar dat blijkt nu helemaal niet het geval. Gebrek aan zelfkennis en weinig inzicht in de motieven van ‘de ander’. Grote rampspoed kan aan de orde komen.
- De biotechnologie en andere sterk gedifferentieerde technologieën vormen systemen waarvan niemand kan zeggen dat die goed onder controle zijn. Denk aan Corona als resultante ervan, of aan de digitalisering die invloed heeft op de kleinste hoekjes van het bestaan.
- De mens ‘overwon de natuur.’ Dat dacht hij misschien, maar met de opwarming en de drama’s van de biodiversiteit slaat de werkelijkheid onverbiddelijk terug.
- De mens denkt. Is dat werkelijk zo? Onderscheid tussen nepvisies en waarheidsvinding durft men nauwelijks meer met de klassieke logica en lang niet altijd met beproefde onderzoeksmethoden tegemoet te treden. Het gevolg is het ontstaan van een ongefundeerde wereld, versplinterd, ontdaan van overzicht, en dat alles toch met een historisch nooit eerder bereikt kennisniveau. Er bestaan discrepanties die de ‘oude’ dialectiek lijken te overstijgen. Dat resulteert vooral in een strijd om de macht.
Een plausibele stelling lijkt te zijn: de wetenschap en het totaal van de dagelijkse praktijk leren en omvatten méér dan de mensheid goed kan behappen.
Dat is een drama. Wat is nog beheersbaar en wat niet? Alle kennis tezamen, is dat een werkelijk ongebreidelde macht aan het worden? Of is dat al het geval? En is de invloed daarvan niet té groot en het corrigerend handelen te traag? En vallen werelden uiteen en komt de redding van de mens omringende natuur en biodiversiteit veel te laat? Kan de mens het resultaat van zijn eigen intelligentie nog wel beheersen? Wie kan dat concreet en met voldoende rationele overtuiging? Is bovendien het gevolg dat politiek slechts een botte belangenstrijd overheerst?
Dit alles leidt tot de vraag: Is er nog een toekomst? Dat gezegd hebbend kun je je realiseren dat een groot deel, zo niet alle vragen van de klassieke filosofie hiermee opnieuw gesteld worden. Kop niet in het zand? Leg dan maar uit wat de waarde is van antwoorden van het denken van Aristoteles, Plato, Spinoza, Leibniz, Marx en Popper, of Kant met zijn omvattende kritische kennisvisie. Visies die uiteindelijk niet áf gemaakt zijn, mede door zienswijzen en tegenspraken die (ook) nu in het geding zijn.
Vragen die huiswerk opleveren, misschien gaat een volgende blog daar verder op in. We zullen zien, maar verwacht geen oplossing ‘van alles’ in tijden van overheersend wapengekletter.
Kortom, is het te laat voor echte, breed overtuigende filosofieën van de toekomst? En voor het veiligstellen zo’n toekomst zelf? Dat proberen met enig optimisme is toch wel het minste wat de filosofie de huidige en toekomstige generaties mag ‘aandoen’. Stel de vraag, voer de actie, open het debat.
.jpg)
