donderdag 24 mei 2018

Filosofen die een soort van algemene intellectuelen zijn


Waarom is de roman niet vervangbaar? De titel van Oek de Jongs ‘Wat alleen de roman kan zeggen’  zegt het eigenlijk al. Sommige ‘zaken’ zijn het beste uit te drukken in een bepaalde vorm, in een gedicht, een beeld, een foto, een film en vaak in een roman. Wat natuurlijk nog niet zegt, dat het lukt alles uit te drukken wat de schrijver of wat jezelf raakt.
    De Jong legt het uit, met treffende voorbeelden. Geen beschaving zonder de roman. Ik zeg wel eens dat met Cervantes’ ‘Don Quichot’  de onovertrefbare roman al geschreven is. De Jong laat zien dat daarover het laatste woord nog lang niet is gezegd.

Over de filosofie zegt dit boek ook wat. Iets wat filosofen zich aan mogen trekken als De Jong gelijk heeft: ‘De filosofie heeft ons (…) in de steek gelaten. Ze heeft zich teruggetrokken binnen de universiteit, het is een wetenschappelijk specialisme geworden. Er zijn filosofen die zich mengen in het publieke debat, maar dat zijn intellectuelen met een opinie die filosofie hebben gestudeerd.’ Erger nog: ‘Er is een massa populaire filosofie. Maar er zijn weinig vooraanstaande filosofen die bereid of in staat zijn op hoog niveau over de ‘grote dingen van het leven’ te schrijven voor een geletterd publiek.’

Nu kun je van de laatstgenoemde gezochte groep zeggen dat niet iedereen het in zich heeft een vooraanstaand filosoof te worden. En dat waar een wil is, er niet altijd een weg is. Maar het klopt toch wel dat er een enorme massa populaire filosofie is, vaak als vermeend herstel van een religieuze omissie, zonder veel lijn en engagement. Opeengestapelde quotes zeggen nog weinig over de noodzakelijk bijbehorende reflectie. Daarom zijn ze meestal zó weer vergeten.

‘In de steek gelaten’, kun je dat zo zeggen? Er is wel veel veranderd. Voorheen hoefde je ook niet alles te weten over de systematiek van de filosofie, over kennistheorie, wetenschapsfilosofie en ontologie, of over stromingen als het existentialisme, maar dergelijke filosofische termen die nu vaak worden vermeden, waren meer algemeen bekend en riepen vragen op. Dat bracht meer continuïteit in discussies en publicaties, met vrijwel altijd een of andere maatschappijkritische of juist behoudende inslag.
      Algemeen bekend? Neen, ik noem geen namen. Of toch. Lolle Nauta, Bernard Delfgaauw, Ger Harmsen, Hans Heinz Holz, een paar namen van filosofen uit mijn studietijd op de Groningse faculteit. We waren het soms grondig – letterlijk dus fundamenteel – oneens, maar vrijwel iedereen hield zich óók bezig met actuele maatschappelijke vragen.
      Het was gewoon de stijl van denken, binnen de maatschappij, onze maatschappij, het zoeken van richtingen daarbinnen. Ook als de kritiek op elkaar soms scherp was, zei men echt niet zomaar dat de filosofen zich wereldvreemd opstelden. Er was een bewustzijn dat je de maatschappij en het debat niet in de steek mocht laten. En dat een stellig statement alleen nog onvoldoende was.

Ik ben benieuwd, nog dit jaar komt mijn nieuwe boek uit, dat bijna klaar is. Maatschappelijk relevant. Op mijn vorige boek ‘Het speelveld van de vrijheid’  kwam als kritiek dat het een maatschappelijk thema te abstract zou benaderen. Ja, dan ben je snel uitgepraat. En iemand anders vond dat ik zijn bekering tot Spinoza ontheiligde door deze wijsgeer vooral als een sociaal denkend staatsfilosoof te presenteren. Spinoza, wiens ‘Ethica’ al duidelijk maatschappelijk relevant is en bovendien twee expliciet staatkundige werken schreef. En voor Spinoza’s tijd waren dit radicale werken, sterker nog, dat zijn ze nog steeds.
    We zien wel hoe dat verder loopt. Maar intussen laat De Jong zien dat de roman nog leeft, voor altijd misschien, in ieder geval een functie vervult die anders onvervuld blijft. Dan is de kracht van de vorm voldoende voor een misschien wel eeuwigdurend voortbestaan. De filosofie mag hier wel een inhaalslag maken.





Boek: Oek de Jong, Wat alleen de roman kan zeggen, tweede, herziene en uitgebreide druk, Uitgeverij Augustus, Amsterdam, Antwerpen 2015. Het citaat over filosofie op pag. 101.















vrijdag 18 mei 2018

De ware droom, geschreven door José Eduardo Agualusa

‘Het heden creëert het verleden.’


In de boeken van de Angolees-Portugese schrijver José Eduardo Agualusa speelt veel zich af in het grensgebied van fictie en werkelijkheid. De lezer zal verbijsterd zijn, de werkelijkheid is ook verbijsterend.
      Zeker in de realiteit van Angola, de bevrijdingsoorlog, de wrede burgeroorlog en de complexe situatie daarna, waarin corruptie en belangenverstrengeling domineren. Wie is wie, welke identiteit hebben mensen eigenlijk na elkaar jarenlang bevochten te hebben, na de moordpartijen, mishandeling en gedwongen partijkeuze? Na het verraad en de dubbele rollen die gespeeld zijn? Bij Agualusa komen allerlei deelnemers van diverse partijen elkaar tegen. Hebben zij nog hoop en is er voor de hoop een toekomst?

Agualusa’s titels zijn al bijzonder, maar om te weten wat ze verhullen moet je ze wel lezen. Zoals ‘De handelaar in verledens’,  waar kan dat op slaan? Na het recente verleden vol geweld kan in het huidige heden een nieuw aangemeten identiteit handig en voordelig zijn. En dat dit altijd zo maar niet gaat spreekt ook vanzelf.
    Of denk eens na over de volgende titel: ‘Een algemene theorie van het vergeten’.  Kan echt vergeten samengaan met een goede theorie? Misschien alleen in een maatschappij waarin alles elke dag nog verandert, en leven en dood nog dicht bij elkaar lijken te liggen.

En dan pas verschenen, Agualusa’s nieuwe boek ‘Het genootschap van onvrijwillige dromers’.  Een nieuw vervolg op de droom van de betere toekomst, die maar geen werkelijkheid wilde worden.
    Het verhaal speelt niet vrijblijvend met de realiteit. Het lijkt eerder te gaan om de vraag: hoe dicht liggen droom en waarheid bij elkaar? Inderdaad onvrijwillig dromen, het verhaal is creatief, de droom lijkt de actor, de personen ondergaan wat erin gebeurt, ondanks de experimenten ermee, die het verhaal verder vormen.
      Hoe verzin je het dat mensen elkaars dromen dromen, ze kopiëren, ze soms lijken te kunnen beïnvloeden? Maar het onvrijwillige zit ook in de inhoud, de maatschappelijke achtergrond, die de thema’s bepaalt die er dwingend nu eenmaal zijn. De dromen zijn de dromen van de aarde, van Angola, realistische dromen.
    Natuurlijk is de droom ook fantasie, het gaat over het verleden, maar in een nieuwe creatie: ‘Het heden creëert het verleden.’

Men leze het buitengewoon goed geschreven verhaal. Het gaat over gewoon voorstelbare personen, die elkaar ontmoeten en ook nog een belangrijke maatschappelijke en culturele rol spelen. Hun dromen leggen tal van problemen en perspectieven bloot, virtuele en reële.
    De dromen raken alles. Droom en fixatie door het verleden. Droom en therapie. De droom van en voor het heden. Droom en waarheid, of bedrog, leugens en onwaarheid. Droom en realiteit. Droom en onmacht. Droom en daad. Droom en een voorstelbare verandering, de toekomst.
    De droom tart uiteindelijk de passieve acceptatie, spiegelt een perspectief van verzet voor. Wat is er dan reëler dan de droom? Door aan de goede droom vast te houden wordt het verzet bestendigd. De dochter van de hoofdpersoon gaat in hongerstaking. Zij houdt vast aan het ideaal. Hij daarentegen vindt het eerst slechts een droom, een fictie, maar het perspectief van de droom wordt steeds reëler, een groeiende politieke macht.
    Het najagen van de grote droom heeft wél (veel) zin. De val van de dictator wordt voorspeld en door het delen van de droom bespoedigd, of zelfs definitief bewerkstelligd. De droom blijkt dan het heden die het verleden afschaft en een nieuwe toekomst openlegt.

Kortom, de opzet van het hele boek lijkt een droomwereld, magisch, maar is dat wel zo? Alle elementen tellen mee en de optelsom is een reëel menselijk drama, hard en zacht tegelijk.
    Aan het einde van het boek geeft vertaler Harrie Lemmens een korte nabeschouwing: Agualusa’s verhaal blijkt een profetische waarde te hebben. De bijna veertigjarige regering van de corrupte Dos Santos is in 2017 ten einde gekomen, mede door het verzet van een groep jongeren, vergelijkbaar met die in het boek van Agualusa. De opvolger van Dos Santos, Lourenço, blijkt een verademing.
      Zal de volgende roman van Agualusa de droom nog dichter bij het heden kunnen brengen? Het verleden bij het heden? Dat lijkt onvoorstelbaar. Maar is er iets bij José Eduardo Agualusa onvoorstelbaar?




José Eduardo Agualusa, Het genootschap van onvrijwillige dromers, Uit het Portugees vertaald door Harrie Lemmens, Uitgeverij Koppernik, Amsterdam 2018. Het citaat staat op pagina 149.















woensdag 16 mei 2018

Bestaan hier dan juiste woorden voor? (Palestina)


Israël schendt het recht. Israël heeft afgelopen dagen tientallen ongewapende Palestijnen in Gaza doodgeschoten en honderden verwondt.
    Hoe reageer je hierop? Kun je het voorstellen dat er mensen zijn die een antisemitisch woord laten vallen? Een onjuist woord, dat voor hen de onmacht van het diep ervaren onrecht uitdrukt?
      Heb je op zo’n moment tijd het juiste woord te vinden? Het moet natuurlijk wel, maar wat je ook zegt, het onrecht en de onmacht bestaan nog volop.

De website van ‘The Rights Forum’ werd kort geleden door het Centraal Joods Overleg en de CIDI-jongeren van antisemitisme beschuldigd vanwege enkele uitlatingen van gebruikers van hun Facebookpagina. De EO kakelde de beschuldiging na alsof het harde nieuwsfeiten betrof. ‘The Rights Forum’ verwerpt het antisemitismeverwijt en is hier alert op bij het modereren van de Facebookpagina.
    Bij dit alles denk ik: is het gek dat in alle groffe reële en mediageweld er mensen zijn die even geen juist en fijnzinnig woord ter beschikking hebben? Hun woede zal in de meeste gevallen oprecht zijn.

Antisemitisme? Ik heb enkele mensen gekend, inmiddels overleden, die in de Tweede Wereldoorlog hun leven gewaagd hebben om Joodse kinderen te redden. Soms mislukte zo’n actie en kwamen er kinderen om. Tientallen jaren na dato waren zij er nog heel emotioneel over.
      Deze zelfde mensen toonden, ook lang na de oorlog, in allerlei acties wat hun diepste drijfveren waren. Belangrijk zijn dan vooral recht en rechtvaardigheid. En is dat niet wat in het geding is bij het met scherp schieten op ongewapende Palestijnen? Bestaat er recht, is er rechtvaardigheid?
      Maar dit zijn waarden. Het klinkt zo zwak, zo weinig strijdbaar een moordpartij alleen maar onrechtvaardig te noemen.

Het doden van ongewapende mensen, verdreven van hun land, en de steeds verdere pogingen hen te ontdoen van hun waardigheid, hoe moet je dat noemen? Egoïstische onderdrukking? Angstige neppreventie? Misdadig geweld?
    Vind hier maar eens de juiste woorden voor, de correcte uitdrukking die past bij moord. Dat is vast geen fijn woord.
    Misschien is het beter dat rechtse organisaties die direct met hun opgeheven vingertje klaar staan, maar in wezen een brute machtspolitiek steunen, eens een passende term verzinnen.
      Een passend woord. En liever nog, een passende omgang met dat woord.



Lees regelmatig de nieuwsbrief van ‘The Rights Forum’: https://rightsforum.org/













dinsdag 8 mei 2018

Duizend keer bukken (om een schelp op te rapen)


Behalve dat wandelen op het strand heel ontspannend is, kun je je er ook inspannen. Zo zoek ik al heel wat jaren schelpen en zoek ook nog uit wat er allemaal te vinden is. Dat is ook nog een sociaal gebeuren, getuige de vele contacten met weekdierdeskundigen (malacologen) en instellingen als Naturalis en natuurmusea.
    Een poosje geleden alweer vroegen familieleden me of ik schelpen wilde bekijken die zij eigenlijk weg wilden doen. Een flinke verzameling na jaren op Ameland. Die verzameling nam inderdaad de nodige ruimte in. De meer gewone soorten zijn na het bekijken inderdaad weggegooid.
      Zo heb ik dus duizend keer bukken van mijn familie weggegooid. Twee emmertjes vol, achterin mijn tuin, die wel wat kalk kan gebruiken. Inderdaad moet er zeker duizend keer voor gebukt zijn, ook die keren waar men gewoon even gekeken heeft zonder oprapen.

Toch leuk een deel van zo’n collectie, jaren bijeengeraapt op vakanties, te bewaren. In dit geval resteerden een stuk of vijftig van de meer schaarse soorten of gewoon opmerkelijk mooie exemplaren. Het is behalve familiegeschiedenis bovendien een stukje natuurgeschiedenis. Van een specifieke locatie, Ameland, vooral in de omgeving van het strand van Nes en oostelijk ervan. Met een tijdstip, de periode van ca. 1970-1980 of nog wat later.

Dat tijdstip zegt wel wat. Tegenwoordig zijn er – ongetwijfeld mede door de klimaatveranderingen – soorten in opkomst, en dus op te rapen, die er toen nog minder lagen. Er is dus een aan te nemen, niet al te groot, maar wel reëel verschil tussen de periode 1970-1980 en bijvoorbeeld de periode van 2000 tot en met heden.
    Dan nog wat. Op Ameland hebben verschillende zandsuppleties plaatsgevonden om de kust te beschermen, waardoor in één klap op dezelfde genoemde locatie tal van voorheen zeldzame fossiele schelpen te vinden waren. Wat dit betreft is vooral de suppletie van 2010 van belang, ook van vlak bij Nes en oostelijk.

Zo kun je dus heel globaal drie perioden onderscheiden. Duizend keer bukken tot ongeveer 1980 en dat zat in de emmers. Daarna de periode van de fossiele suppletieschelpen die je voorheen normaal niet zo gauw zou vinden. En als we dan nu op het strand van Ameland rondstruinen zie we wellicht verse schelpen, die in de oude emmertjes met de schelpen ontbreken.
      Zegt nog niet alles natuurlijk, misschien lagen er schelpen die mijn familie gewoon niet mooi vond en dus liet liggen.

Aardig dit zo te bekijken. Op de foto onderaan een paar oude suppletieschelpen. Die laten we dan nu verder buiten beschouwing.
    En in de emmer? Er ontbreken schelpen die je waarschijnlijk voor 1980 wel op Ameland kon vinden, zoals de Tapijtschelp en de Noordhoren. Niet gezien wellicht. Maar er ontbreken ook soorten die je meer dan toen tegenwoordig wel vrij makkelijk kunt vinden, zoals verse exemplaren van de Otterschelp, een verse Gevlochten fuikhoren en recent ook wel gekleurde exemplaren van de Wijde mantel.

Het gaat me nu eigenlijk niet eens om de specifieke soorten, hier slechts kort genoemd. Boeiend is de verandering van de natuur, en de menselijke ingreep. De snelle verandering door de suppleties, maar bij deze familiecollectie ook de meer geleidelijke door de opwarming. Het stukje natuurgeschiedenis is ook een sociale (of asociale) geschiedenis, een interactie van natuur en mens.
    Bovendien zie je veertig jaar nadien ongeveer hoe toen gedacht en gekeken is. Dat is boeiend. Wat eerst zeldzaam is wordt meer gangbaar, of omgekeerd, wat er eerst ruimschoots lag kun je later moeilijker vinden, zoals bepaalde soorten ‘Mesjes’. En zo kijkt men ook.
      Tegelijk zijn er ook nog soorten van toen en nu, die gewoon mooi zijn en altijd zullen worden opgeraapt, zoals Wenteltrappen.

Filosofisch is er wel wat van te leren, over kijken en over het hoofd zien, over gericht waarnemen dus de meespelende zoekbeelden, over veranderende interesses, over de gevolgen van menselijk ingrijpen en de dynamiek van de natuur. Een paar emmers schelpen kunnen zo nogal wat oproepen. Moet je wel even tijd voor nemen.










Op de foto schelpen uit de zandsuppleties, ontbrekend in de genoemde familieverzameling. Met de klok mee: Noordse cirkelschelp, Ovaal nonnetje, Stevige platschelp en Paardenzadel.
    Alle vier zijn in een kort tijdsbestek gevonden op Ameland, op plaatsen van de zandsuppletie. Het zijn alle vier schelpen die op Ameland zonder die suppletie wel te vinden waren, maar golden en wellicht inmiddels alweer gelden als zeldzaam of heel zeldzaam.










zaterdag 5 mei 2018

Karl Marx is jarig


Karl Marx, vandaag wordt hij 200 jaar. Hoera! Op 5 mei 1818 geboren. Een felicitatie waard. Als hij het eeuwige leven heeft tenminste. De materialist Marx zal dat wel betwijfelen. Zijn botten liggen begraven in Londen.
      Maar Marx had idealen. Hij streed tegen onrecht, onderdrukking en ongelijkheid. Die idealen van sociale strijd leven nog volop, al 200 jaar lang. Marx zal steeds weer mensen inspireren. Jong en oud, arbeider en intellectueel.
      Hij analyseerde de structuur van het onrecht van de kapitalistische maatschappij. Zijn werk verheldert veel van de maatschappij van nu, de drijfveren van hebzucht en het gebrek aan respect voor anderen. Hij roept daartegen op tot verzet.

Marx’ betekenis verdient aandacht op een dag als vandaag. Een artikel over enkele aspecten van Marx werk vind je in de weblog van 19 april jl.



Zie:
http://filosofie-en-politiek.blogspot.nl/2018/04/marx-wat-blijft.html

Over mijn boeken over Marx, zie de website: www.jasperschaaf.nl





 
Marx als student