Friedrich Engels over realistische politiek

Wat is het vooruitzicht voor 2023? Het gaat er momenteel in de wereld lang niet overal prettig aan toe. Oorlog in Oekraïne, talloze vluchtelingen uit diverse streken op zoek naar onderdak, bestaansrecht en werk. Benepen reacties alom, waarbij politici zich al te vaak bereid tonen aan te haken bij het platste populisme, verpakt als ‘realisme’.
    Intussen wordt de crisis erkend, voor het gemak soms maar aangeduid als gascrisis, want om het Russische gas is veel te doen. De SP pakt het moment, nu het kan, met een grote actie gericht op het nationaliseren van de energie giganten. ‘Nationaliseer onze energie.’
      Kan dat zomaar? Erkend wordt door de socialisten dat er veel macht voor nodig is en dat het de vraag is of die gemobiliseerd kan worden onder ‘het volk’. Maar je weet het pas als je het echt probeert. En juist die inzet ontbreekt zo vaak.
    Dus waarom niet? Je kunt je ook te klein maken en doen alsof socialistische initiatieven alleen voor de langere termijn van waarde zijn en dat de voornaamste bezigheid is af te wachten. En bovendien is voor de hele klimaatcrisis met alles erop en eraan enorm veel macht nodig, om te veranderen op ingrijpende schaal. Kortom je kunt er maar beter vanuit gaan dat vérgaande eisen deel uitmaken van een grote beweging van verandering. Ook al is nog lang niet duidelijk welke vorm die beweging gaat aannemen naast de acties van vele strijdbare jonge en oudere klimaatactivisten.
    Het doet me denken aan Friedrich Engels die zich heel genuanceerd kon uitdrukken als het ging om de toekomst van het socialisme, maar ook in verschillende situaties opriep flink door te pakken. Je bent toch geen socialist om praatjes te verkopen? In 1891 schreef Engels een inleiding voor Marx’ boekje Loonarbeid en kapitaal,  uit 1847. Marx was toen al overleden. Engels eindigt de inleiding met een beroep op de socialisten om realistisch te zijn. De tegenstellingen die ontstaan door het kapitalisme brengt de maatschappij in een steeds idiotere situatie. Dat meent hij stellig en zo brengt hij dit ook. Er moet nu wat gebeuren.

Friedrich Engels:
' De splitsing van de maatschappij in een kleine, overmatig rijke klasse en een grote, bezitloze klasse van loonarbeiders maakt dat deze maatschappij in haar eigen overvloed stikt, terwijl de grote meerderheid van haar leden nauwelijks of in ‘t geheel niet beschermd is tegen de uiterste nood. Deze toestand wordt met de dag ongerijmder en – overbodiger. Hij moet uit de weg worden geruimd, hij kan uit de weg worden geruimd. Een nieuwe maatschappelijke orde is mogelijk waarin de huidige klassenverschillen zijn verdwenen …'

Engels vult de gewenste maatschappelijke orde niet precies in. Men leze het boek. Maar hoe ver weg is dit? Het citaat kan bijdragen aan bezinning op redelijke ideeën over de toekomst. Vóór de natuur, het klimaat, de vrede, tolerantie en een passend werk en inkomen voor echt iedereen, mondiaal. Opheffen, die gesplitste, diep verdeelde maatschappij, ja ook dat moet mondiaal. Niets doen is geen optie, alles hangt samen, dat moet je onder ogen zien. Maar Engels’ socialisme heeft het toen toch ook niet gered? Ja dat is zo, maar wegvluchten kon toen al moeilijk en is nu nog moeilijker. En wie zegt dat het resoluut opruimen van ‘oude rommel’ niet op een vreedzame democratische wijze kan plaats vinden?
    Gelukkig Nieuwjaar 2023, een jaar dat vaak beroep zal doen op ieders gezond verstand, én vraagt om een verder ziende blik.

Het citaat is ontleend aan: Friedrich Engels, Inleiding bij Karl Marx Loonarbeid en kapitaal, vijfde, verbeterde en vermeerderde druk, Uitgeverij Pegasus, Amsterdam 1971, pag. 16.
De inleiding van Engels is van 1891, Marx’ tekst is van 1847. Latere correcties van de tekst uit 1847, na verschijnen, zijn er van Marx en Engels, op basis van o.m. Marx’ Het kapitaal.

STOP DE OORLOG IN OEKRAÏNE

Vrede, zachtaardigheid en concentratie

      … zij zijn onovertroffen in gedachten, woorden en daden;
      geworteld in vrede, zachtaardigheid en concentratie, …


Loop eens je woonplaats in op een drukke dag en denk op straat rondwandelend na over de vrede én over het geweld dat daar tegenover ook bestaat. Gewoon vandaag, in de huidige wereld met al haar crises, conflicten en egocentrisme. Genoeg hiervan te zien of te merken in de eigen omgeving, althans, dat geldt voor velen.
      De straat, de herrie om je heen leidt makkelijk af, en je vergeet waarom je de straat op moest. Hoezo ook vrede. Denk aan Oekraïne waar het bepaald geen vrede is. Over veel andere plaatsen kun je vergelijkbare gedachten hebben. Denk aan Iran, het schandalige optreden tegen de eigen vrouwen van die staat. Of aan het beleid van Turkije tegenover de Koerden of Israël jegens de Palestijnen, die meer en meer het land worden uitgepest, van hun grond verdreven.
    Lopend op straat vergeet je waarschijnlijk al snel de opdracht. De straat op om over vrede en geweld na te denken; gaat mij dat aan? In de herrie lukt het moeilijk de aandacht bij de gestelde vraag te houden. Sterker nog, op een rustige plek is dat zelfs al moeilijk. Je geconcentreerd houden, de volle aandacht houden op iets wat je niet direct ziet, kan heel lastig zijn. En waarom moet dat ook?

Toch, als je dit breder gaat zien, is er verscholen achter deze vragen veel meer aan de hand. De ingewikkelde hedendaagse maatschappij vraagt om concentratie, passende aandacht, in heel veel situaties. Toch gaat dat vaak mis. Bijvoorbeeld al omdat overal veel prikkels aanwezig zijn. Een gebrek aan passende aandacht kan veel ongelukken veroorzaken, op kleine persoonlijke schaal en in wereldvrede bedreigende verhoudingen op grote schaal.

Zou er niet meer geluisterd en geconcentreerd, aandachtig geobserveerd moeten worden? Bijvoorbeeld wanneer je handelingen gaat verrichten die onbedoelde effecten kunnen hebben?
    Mijn stelling hier zou luiden: de hedendaagse mens is het vermogen vergeten geconcentreerd te leven, zeker als dat moet voor een langere periode aaneen.

Dat is niet niets. Mensen nemen toch ook grote beslissingen, die niet alleen in henzelf, maar ook in veel grotere verbanden ingrijpende gevolgen kunnen hebben? Denk aan leiders van grote staten, hebben die voldoende overdacht wat de gevolgen van hun handelen is? Heeft de heer Poetin dat ook gedaan of was hij steeds al geobsedeerd door de drang een plaatsje in de geschiedenisboeken, de hemel of in iets anders groots te bereiken? Onsterfelijke roem bereiken waar je echter welbeschouwd zelf niets aan hebt?
    Maar ook in veel kleiner en vrediger verband kun je je afvragen of bezinning en overzicht nog wel bestaat. En wie is de eigenaar daarvan? Voorbeelden zijn niet moeilijk te vinden. De juiste aandacht is zo vaak helemaal zoek. Dát is een kenmerk van het heden. Oorzaken van alle jachtigheid zijn makkelijk te vinden in de digitale en anderszins ‘ontwikkelde’ wereld. Of kijk naar de politiek en de media, al kan het ook te makkelijk zijn een speciale ontstaansbron van de onrust en jachtigheid aan te willen wijzen. Nader beschouwd is veel niet hetzelfde, al leek dat misschien eerst zo.

Moeten we voor een tegenwicht tegen overhaasting en dergelijke verschijningsvormen bij de psychiatrie aankloppen? Of zijn er meer en andere mogelijkheden?
    Pas las ik een oude boeddhistische tekst, waarvan verondersteld wordt dat die van de Boeddha is of uit zijn omgeving stamt. Het gaat om de eenvoudige formulering die me trof, omdat je die kunt toepassen op het heden, zowel op grotere als op kleine schaal. De tekst heet Sutta-Nipata en in dit boek met een lange reeks van sociale en op de persoon gerichte leerredes wordt op een bepaald moment gesteld dat bij goede volgelingen van de Boeddha hun ‘gedachten, woorden en daden geworteld (zijn) in vrede, zachtmoedigheid en concentratie.’ Er staat nog meer, ik selecteer, tegen de gewoonte in een fragment van een leerrede en laat misschien wel het belangrijkste deel van het citaat over aan de boeddhistische volgeling of geïnteresseerde lezer.
    Ongebruikelijk maar waarom? Omdat de combinatie van de woorden ‘vrede, zachtaardigheid en concentratie’ al uniek en uiterst leerzaam is. Niet alleen theoretisch, juist ook praktisch.

Wat zou de wereld niet kunnen winnen als mensen, met of zonder macht, werkelijk geconcentreerd zouden handelen. Of ruim daarvoor zich al concentreren op wat speelt en van belang is.
    Stel je de situatie vlak voor het losbreken van de oorlog in Oekraïne eens voor. De machthebbers en generaals die werkelijk zouden nadenken over wat ze gaan doen en wat de verdere consequenties zijn. Werk zoiets eens uitvoerig en geconcentreerd uit. Je bent toch knettergek als je je goed concentreert op de veldslag en dan die nog door laat gaan ook? Maar ook in kleinere situatie, zoals thuis of anders in de privésfeer zijn vaak diepere en langere overwegingen vruchtbaar. Ze kunnen meer laten zien dan vooraf vermoed werd. Maar de bezonnenheid wordt overgeslagen.

Concentratie. Vrede, zachtaardigheid en concentratie. Omvatten die drie woorden elkaar niet en niet ook ‘alles’ wat er op aarde gebeurt? Het empirische aspect zit erin, maar dan goed, in positieve zin. De rede zinspeelt op een bepaald type uitvoering. Zachtaardigheid heeft een kader. Er staat geen ongestuurde, blinde kracht voorop. Concentratie is hinken of denken vanuit een punt naar een ander, wellicht kleiner punt. Er ontstaat daardoor een beeld van een sterke bundeling van krachten. Maar in deze context toch ook weer zachtmoedig, met rede en vrede.

Zo gebracht is het bijna een spel. Maar serieus rekening houden met bij elkaar passende krachten of waarden zou een heleboel op kunnen lossen in onze soms redelijke, maar in wezen té beperkt-redelijke wereld. Natuurlijk bestaat er redelijkheid in het dagelijkse leven, maar alles moet vlug, kopieerbaar en eenduidig zijn. Maar eenduidigheid komt beter in beeld als ook de zachtaardigheid meetelt.
      Zachtaardig, klinkt dat als zwakte? Dan heeft de rede zich nog niet op haar geconcentreerd. Wat dat betreft is de vrede de uiteindelijke grote creatieve kracht.

Leer kinderen op school de vrede, de zachtaardigheid en de concentratie. Neem de tijd die nodig is de zachtaardigheid te bewaren, én de kracht van de vrede. In de boeddhistische tekst, de Sutta-Nipata, lees ik dat vrede, zachtmoedigheid en concentratie als centrale waarden elkaar voeden, versterken. Praktisch bezien mag je hopen dat kinderen op de scholen leren dat deze woorden elkaar veronderstellen. Echte concentratie laat levens zien, van de natuur en van mensen. Het woord vrede sluit open af. Het is nodig, maar de natuur, de werkelijkheid heeft de mens niet nodig en kan ‘zachtmoedig’ niet alles scharen tussen het perspectief van concentratie en vrede.

Deze blog is aldus een beknopte overweging bij drie begrippen die me aanspreken omdat ze elkaar een fundament geven. Zoiets geeft perspectief: van herstelde vrede, van zachtaardige acceptatie en van een concentratie die veel nieuws helpt ontdekken.
      Deze meditatie is totaal anders uitgevallen dan de notitie die ik eerst bij de passage van het boek opschreef. Omdat deze woorden nu eenmaal alles kunnen omvatten. Maar dat moet je wel willen, en daar kan de kern, de concentratie dan weer bij helpen. Herstelde vrede is een rijk vooruitzicht. Sta daar maar eens geconcentreerd bij stil. En echte concentratie betekent is altijd betrokkenheid en redelijke, misschien doortastende en tegelijk zachtaardige aandacht. Voor het andere en de ander.

Concentratie op wat er nu eigenlijk gebeurt kan een toegang tot de vrede worden. Zeker in het besef dat het hier om diepmenselijke verstrengelde waarden gaat die in één verband staan. Zij zijn veel meer dan een theorie, meditatie, actie, betrokkenheid, hard werken en politiek handelen of eenvoudige spontane praktijk alleen. Het gaat om echte sociale aandacht, dus concentratie vergt veel. Maar zij vormt en resulteert in vrede. Concentratie van denken en handelen kunnen ijdelheid helpen overwinnen en vormen een begaanbare weg naar zich realiserende vrede.
      Een opening, een toegang. Diepe, sterke concentratie is praktisch en niet vaag, kan met een flits kort duren of andersom juist leiden tot langdurige volle zorgvuldige aandacht. De hedendaagse maatschappij vraagt om tal van invalshoeken van denken en actie, maar concentratie en zachtmoedigheid kunnen een dappere stap vooruit naar de vrede betekenen.

      Naschrift
In deze weblog is iets heel oneerbiedigs gedaan: door één tekstfragment uit een flink boek helemaal centraal te stellen en te gebruiken voor ‘een eigen doel’, een beschouwing over ‘vrede nu’. Sterker nog, niet eens wordt het hele tekstfragment genoemd, terwijl het onmiskenbaar zo is dat de hele tekst hier een sterke, mooie en weloverwogen eenheid vormt. De nieuwsgierige lezer zal die nu willen weten.
Het hier gebruikte tekstfragment komt uit Sutta-Nipata, een verzameling korte teksten die teruggaan of stammen uit het vroege Boeddhisme. Van deze teksten bestaat een mooi uitgegeven bundel in het Nederlands. Voluit: Khuddaka-Nikaya (deel 1), De verzameling van korte teksten Sutta-Nipata & Dhammapada, Vertaald uit het Pali, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Jan de Breet & Rob Janssen, Uitgegeven door Uitgeverij Asoka, Rotterdam 2002.
Het gebruikte of – zo u wil – misbruikte fragment staat in een vers van de Sutta-Nipatha in één kort afgerond vers. Versnummer 330 op pagina 91. Dit luidt:
      – Maar die zich verheugen in de Dhamma van de edelen,
      zij zijn onovertroffen in gedachten, woorden en daden;
      geworteld in vrede, zachtaardigheid en concentratie,
      zijn zij tot de kern van kennis en inzicht gekomen. –  

Het Boeddhisme kent leerredes die voor een belangrijk deel stammen uit zijn begintijd. Sutta's, leerredes of schriften. Bewaarde teksten die de mens kunnen steunen op het grillige pad dat leven heet en waarop de mens steeds opnieuw en in nieuwe vormen bij vrede en verlossing tracht te komen. Deze teksten – veel ervan ook in het Nederlands vertaald – zijn voor een groot deel goed leesbaar. Ze bevatten misschien geheimen, maar over het algemeen geen occulte, ontoegankelijke geheimtaal.



STOP DE OORLOG IN OEKRAÏNE