De oorlog die zo dichtbij woedt

Attendering: het recent verschenen boek van Jan Keulen, De oorlog van gisteren, Herinneringen van een correspondent, Uitgeverij Jurgen Maas, Amsterdam 2022, ISBN 978-90-8321-088-9.

In deze tijd van de oorlog om Oekraïne zullen ongetwijfeld weinigen geneigd zijn zich uitgebreid te verdiepen in nóg een oorlog. Wat dat betreft kwam het nieuwe boek van Jan Keulen misschien niet uit op het meest gelukkige moment. Als we echter verder kijken blijkt dit anders te liggen. Na een diepgaander bespreking van de situatie in het Midden-Oosten kan een hedendaags beeld worden gevormd wat vandaag de dag de oorlog is en wat die allemaal teweegbrengt. Dit nieuwe boek kan dan bijdragen aan politieke bewustwording, ook over wat is nagelaten om oorlogen te vermijden of de stoppen. Eigenlijk heel dichtbij spelen dreigingen en terreur, die kunnen groeien, onbeheersbaar worden. Inderdaad dichtbij, zeker ook voor de mensen van nu actueel. De oorlog is niet ver weg en internationale organen als de Verenigde Naties blijken vaak heel onmachtig als ze trachten een conflict te vermijden.

Het boek telt bijna 400 bladzijden. Veel? Ook dat gegeven is zeker geen reden het boek ongelezen weg te leggen. De schrijver heeft jarenlang in Libanon en andere plaatsen in het Midden-Oosten gewoond en gewerkt. Dat werken was vaak als enige journalist van de Nederlands Pers, in dit geval van De Volkskrant. Tal van zware uitbarstingen van geweld van de oorlog werden door hem van dichtbij meegemaakt. Dát en de besprekingen hierover met veel mensen in Beiroet brengt de situatie heel dichtbij. Een beter begrip kan een boek moeilijk brengen, dus in die zin kan dit boek nu al als een werk van belang worden gezien. Bij de gesprekken met burgers ontstaat onvermijdelijk een gevoel van nabijheid, sympathie en respect. Knap is dat over het algemeen Keulen weliswaar betrokken is, zijn solidariteit toont, maar ook waar nodig voldoende afstand weet te nemen. Zeker wanneer het gaat om ingenomen standpunten. Al met al biedt dit boek een meer dan voldoende basis om een eigen visie te vormen over veel aspecten van de complexe verhouding van Israël en Palestina.

Het geweld en de terreur die spelen zijn van een omvang en gruwel die moeilijk te bevatten zijn. Dieptepunt is de enorme moordpartij in 1982 bij en in de woongebieden van Palestijnen Sabra en Shatila. Hier worden geen honderden, maar eerder duizenden bewoners gedood. De getallen doen je hier duizelen, en toch weet Keulen in die situatie eropaf te gaan en een haast onderkoelde reactie te geven. Ondanks de massa slachtoffers die het individu vermorzelen blijft de schrijver spreken met mensen om hem heen, refererend aan morele doelen als menselijkheid en vrijheid.

Reflecties van Keulen zijn vaak wat impliciet als het gaat om de mogelijkheden van een menswaardig en vrij leven, en de drang daarvoor dan ook op te komen in de vastgelopen relaties van de volkeren van Libanon en omgeving. De praktijk, de reële armoede, de onderdrukking en de doden staan voorop. De waarden tellen meer dan het verhaal eromheen. Dat voor Keulen die praktijk voorop staat en niet een verhaal alleen blijkt ook aan het eind van het boek. Keulen heeft dan op verzoek van de sjeik van Qatar trainingen voor journalisten opgezet. Op een zeker moment wordt hem voorgehouden zijn scholingsinzet te laten varen en uit te kijken naar ander werk. Hij reflecteert dan in zijn boek, dat hij ervoor past om met geld van de sjeik iets anders te gaan doen. De inzet is immers de persvrijheid en vrijheid van meningsuiting te bevorderen. Deze doelstelling past niet bij de visie van Qatar en andere Arabische landen. Dan maar geen werk aldaar.

Zoals de lezer merkt, is dit een positieve attendering. Hett boek laat zien dat ook in de moeilijkste politieke tijden bij vasthoudendheid er nieuwe mogelijkheden kunnen ontstaan. Het is moeilijk en duurt lang. Maar de volkeren over wie dit gaat leven, ze zijn actief. En dat zijn ze op tal van manieren. Daar kan op ingespeeld worden. Zoek verbinding, contacten in cultuur, onderwijs en sociale zorg. Er zijn in eigen land genoeg raakvlakken met elke vorm van handelen in het Midden-Oosten. Daarbij is het basaal, noodzakelijk van de feiten af te weten. De feiten beoordelen en proberen vooruit te gaan.
      Het boek dat hier zo kort samenvattend besproken is, is voor zo’n praktijk een rijke bron van kennis. En bij de boekhandel? Kijk er eens in of koop het boek.

Henriëtte Roland Holst over de oorlog

Staat Henriëtte Roland Holst, voorheen bekende dichteres, op het punt te verdwijnen in de vergetelheid? Wanneer de kranten namen noemen van de beroemde vrouwen van de vrouwenparticipatie in Nederland, mist vaak de naam van Roland Holst-Van der Schalk (1869-1952).
    Het is niet te hopen dat de politieke historici en de letterkundigen haar vergeten. Weinig Nederlandse vrouwen hebben zo’n opmerkelijke en moreel consequente rol gespeeld als zij. In haar autobiografie ‘Het vuur brandde voort, Levensherinneringen’ kun je een hele geschiedenis nalezen. Hoe zij dichteres werd, soms geholpen door oudere dichters, hoe zij ‘bekende Nederlanders’ van haar tijd ontmoet en van hen leert, hoe zij politiek bewust werd en samen met de dichter Herman Gorter zich aansluit bij de Communistische Partij, hoe zij bij belangrijke sociale tal ontwikkelingen voorop loopt, en dan haar eigen principes nooit uit het oog verliest, en hoe zij uiteindelijke weer partijloos wordt, maar wel dicht en denkt als een ethisch bewogen strijdbare socialist.
      Haar autobiografie laat veel facetten van haar omvangrijke poëtisch werk en de politieke en filosofische publicaties zien. Voor wie dat niet genoeg is er het zeer gedetailleerde proefschrift van Elsbeth Etty.

In haar politieke leven ontmoet Roland Holst talloze toen of later bekend geworden figuren zoals Rosa Luxemburg, Luise en Karl Kautsky, Clara Zetkin, Wladimir Lenin, Lev Trotski, Angelika Balabanova en veel andere nationale en internationale figuren. ‘Ontmoeten’ is eigenlijk te cryptisch bij deze contacten. Bijvoorbeeld lijkt Roland Holsts visie over socialistische democratische massapolitiek op de visie van Luxemburg. Wat vast geen toeval is.

In september 1915 werd in Zimmerwald (Zwitserland) een politiek zeer bijzondere vredesconferentie gehouden, georganiseerd door linkse socialisten en communisten. Deze conferentie doorbrak de nationalistische ideologie. Het was midden in de Eerste Wereldoorlog, en het was verboden dat actieve personen  uit verschillende landen elkaar zouden ontmoetten. En al helemaal dat deze ook nog eens een verklaring opstelden die een vredespolitiek en socialistische koers beoogden, gericht tegen de oorlog.
    Het was maar een kleine club die deze moedige stap had durven zetten, en vanuit Nederland was er slechts één vertegenwoordiger: Roland Holst. In feite werd hier een grondslag gelegd voor de naoorlogse socialistische politiek. Vrede: ja, tussen de volkeren. Strijd: dan klassenstrijd. Voor vrijheid en socialisme. Na deze ‘illegale’ conferentie werden Zimmerwald-bijeenkomsten georganiseerd waardoor ook nieuwe politieke vormen van samenwerking ontstonden. Roland Holst was hier gangmaker en een veel optredend spreker. Vredespolitiek boven de strijdende naties uit, vredesactie in oorlogstijd!

Zimmerwald en de uitgegeven verklaring lijken misschien niet zo invloedrijk, maar vormden wel een perspectief. De bijdrage aan de Russische revolutie is er niet op gebaseerd – dat zou een te vergaande conclusie zijn – maar er was wel een verband tussen de verschillende revolutionair-socialistische politici. Het is dan ook begrijpelijk dat we een aantal ervan weer terugzien in Sovjet-Rusland in de eerste jaren na de revolutie.
      De wijze waarop dat gebeurde verschilde nogal. Maar voor een deel van de socialistische leiders was de revolutie na enkele jaren een deceptie. Machtspolitiek overheerste en er ontstonden soms moordpartijen. Zoals in maart 1921 de moord op de matrozen van Kronstadt, die juist op een beslissende manier meegeholpen hadden aan de revolutie.
    Roland Holst bezocht Rusland in juni 2021, kort na ‘Kronstadt’. Zij sprak met ‘partijgenoten’ die teleurgesteld waren in het verloop van de revolutie en de machtsstrijd er omheen. Dat gold ook meer en meer voor haarzelf. De balans opmaken. Zich kritisch afvragen, hoe het kan dat welbewuste socialisten meegaan met een systeem dat steeds meer onderdrukking nodig heeft om te kunnen bestaan.

De titel van de memoires van Roland Holst is heel goed. ‘Het vuur brandde voort. Want ondanks de socialistische tegenvallende en te bekritiseren ontwikkelingen is de strijd voor een betere maatschappij nog steeds nodig. Bij Roland Holst is al vroeg in haar ontwikkeling een morele, ethische interesse zichtbaar. Die lijn van denken en voelen, wordt steeds sterker na het loslaten van het sterke partij-perspectief. Het gaat in socialisme om gerechtigheid, rechtvaardigheid. Die inzet blijft tot haar dood sterk en zichtbaar.

Het Vredesactivisme is het activisme voor het leven van iedereen. Het kan – zoals vandaag de dag – oorlog zijn. Een oorlog die zelfs ontstaat terwijl vrijwel niemand hem zag aankomen. Roland Holst laat dan – als je haar hele werk overziet – duidelijk zien dat een pacifistische lijn niet losgelaten mag worden, ook al zijn nieuwe vormen ervan nodig. Dat geldt ook voor nu. Het is oorlog elders, dan speelt bewust en onbewust de indringende vraag naar morgen. Wat te doen? Wat kan of moet een hernieuwd pacifisme nu betekenen?
      Sommigen denken dat meer moderne bewapening en minder praten de oplossing, de toekomst is. Roland Holsts doordachte en creatieve werk laat echter zien, dat je dat perspectief om moet keren. Veel beter is juist te verenigen op minder wapens en op democratisch handelen, inclusief en streng controleren. Praten tot de oplossing er is. Dat dit moeilijk zal zijn doet van de waarde van deze opvatting niets af.



 

Gebruikte boeken
- H. Roland Holst-van der Schalk, Het vuur brandde voort, Levensherinneringen, Uitgeverij De arbeiderspers, Amsterdam, vierde druk, 1979.
- H. Roland Holst, Uit de diepte, Tijdgedichten, De gulden pers, Haarlem 1946.
- E. Etty, Liefde is heel het leven niet, Henriëtte Roland Holst, 1869-1952, Uitgeverij Balans.


Slotpassage uit de verklaring van Zimmerwald, september 1915.
Bron: Het vuur brandde voort, Levensherinneringen, pag. 251.

“Nooit in de wereldgeschiedenis was er een meer dringende, een hoger, meer verheven taak, waarvan de vervulling ons gemeenschappelijk werk moet zijn. Geen offer te groot, geen last te zwaar om dit doel: de vrede onder de volkeren, te bereiken.”


Twee fragmenten uit het gedicht: De vrouwen van Holland klagen aan!
24 december 1942, H. Roland Holst, Uit de diepte, Tijdgedichten, De gulden pers, Haarlem 1946

De vrouwen van Holland klagen
onze onderdrukkers aan:
“Gij harteloze tirannen,
wat hebt ge met onze mannen
en onze zonen gedaan?”

De meisjes van Holland klagen
de vreemde onderdrukkers aan:
“Wat hebt ge met onze broeders
En onze verloofden gedaan?”

 

Vandaag geen waarheid

Vandaag wilde ik een reeks blogs starten over ‘De actuele kracht van het Duitse idealisme’, met veel daarin over de idealistische kritiek op het empirisme en de inhoudelijke analyse van het denken over waarheid en vrijheid door Duitse filosofen als Kant, Jacobi, Fichte, Schelling, Hegel en Feuerbach.
De oorlog in Oekraïne en de repressie tegen jonge vrouwen in Iran vervullen echter met zoveel walging dat ik de ‘alledaagse filosofie’ maar even parkeer en komende tijd liever meer aandacht geef aan actuele politieke thema’s. Binnenkort een bijdrage over de Nederlandse socialiste Henriëtte Roland Holst.



Stop de oorlog in Oekraïne

Nooit meer Hiroshima of Nagasaki waar ook in de wereld!

Al helemaal niet in Oekraïne, natuurlijk niet. Is dat reëel aan de orde dan? En waar komt deze leuze vandaan?
    Tijdens zeer massale vredesacties in de jaren tachtig van de vorige eeuw verkochten Japanse monniken een mooiklinkend belletje waarmee ze de kernbommen herdachten die op Hiroshima en Nagasaki waren gegooid. Niemand wilde nog oorlog, laat staan een kernoorlog. De grote en machtige staten de Sovjet Unie en de Verenigde Staten van Amerika sloten verdragen die gericht waren tegen verdere uitbreiding van de al zeer grote kernwapenarsenalen. Een grote stap voor behoud van vrede. Een overwinning van de toentertijd grote internationale vredesbeweging.
      Oorlog leek ver weg, ook als je niet al te naïef dacht over de bewapening. Tegelijk ontstond ‘ontspanning’ op een breder front, zoals meer ruimte voor de internationale handel.

Maar er gebeurde in samenhang met deze hectische ontwikkelingen nog meer, zoals het instorten van de socialistische eenheidsstaat de Sovjet-Unie. Onder meer door het resoluut optreden van partijleider Michail Gorbatsjov. Hij wilde de bond van Sovjet Staten niet opheffen, maar wel radicaal vernieuwen. Het vergt meer uitleg om deze hele ontwikkeling in beeld te krijgen. Maar het resultaat was onder meer wel dat een aantal voormalige Sovjetstaat zich tot zelfstandige natie verklaarden en dat de politieke samenwerking tussen die staten lang zo intensief niet meer was als voorheen. Niet iedere ‘Sovjetburger’ had daar warme gevoelens bij, maar het was wel een feit, door verdragen onderbouwd. Per saldo kwamen er tal van nieuwe organisatievormen bij, werd het oude rijk versplinterd tot min of meer zelfstandige brokken en ontstond bijvoorbeeld ook veel nieuwe armoede. Waarmee overigens bij lange na niet gezegd is wat hier relevant is.
      De huidige oorlog in de voormalige, maar nu zelfstandige Sovjetstaat Oekraïne is óók, maar niet alleen daar een voortvloeisel van. Dat rechtvaardigt echter nog geen oorlog. Geen ‘Warme’ Oorlog en ook geen Koude. Er valt veel over te zeggen, maar ik wil me hier op iets anders richten. Hoe zwaar en volstrekt immoreel het zeker is, van deze oorlog valt ook veel te leren. En dat is naast het geweld van de oorlog zelf ook een groot drama.
      Moreel, materieel, technologisch, politiek, biologisch, psychologisch, vormen van internationale samenwerking die niet altijd positief en vreedzaam zijn, het gaat om tal van facetten. De oorlog leert ook dat een actieve internationaal werkende vredesbeweging voor de komende tijden onmisbaar is. Want is er nog iets over van de ooit zo brede en omvangrijke vredesbeweging? De toekomst staat op het spel, en de aard van de vele lang niet altijd politieke krachten van nu en morgen speelt hier een grote rol bij.

Tegelijk zijn er ‘parallelle’ ontwikkelingen die de zaak van oorlog en vrede diep raken. Zo kun je spreken van een vermaatschappelijking van de oorlog, terwijl paradoxaal de vorm waarin de oorlog uitgevochten wordt heel klassiek lijkt, met houwitsers, loopgraven, sluipschutters enzovoort. Daarbij zijn er ook nog in tal van maatschappelijke velden ‘sprongen’ vooruit’ aan de orde die de bewapening, communicatie, voorbereiding enzovoort raken. En of je het nu hebt over technologie, wetenschap, natuur, biotechnologie, gezondheidszorg, politieke visies, weerbaarheid, vrijheid en solidariteit, op al deze terreinen heeft de moraliteit een uiterst zwakke positie als het gaat om kwesties van oorlog en vrede. De Koude en de Warme oorlogen. Het leek (?) ondenkbaar dat grote oorlogen nog zouden uitbreken, terwijl de wapenen al opgesteld werden. Bovendien zijn alle genoemde terreinen van technologie en natuur enorm in ontwikkeling, met daarbij ook weer tegengestelde tendensen, zoals het feit dat communicatietechnologie ‘gedemocratiseerd’ is, beschikbaar is voor Jan en Alleman.
    De wetenschapsontwikkeling en technologie zullen veel nieuwe vormen van bewapening mogelijk maken. Er spelen veel factoren die nergens tot rust lijken te komen. Zoals de oorlog in Oekraïne laat zien wat nieuwe technieken als drones en computergestuurde luchtafweer vermogen, het laat vooral zien dat enorme machten en krachten op tal van terreinen – zoals net genoemd – snel kunnen worden opgeroepen. Soms openlijk, meer waarschijnlijk in het geniep.
      Het klinkt wat vreemd en ongelofelijk misschien, maar je kunt stellen dat de technologische ontwikkeling nog in haar kinderschoenen staat. Er zullen daarin tal van prachtige uitvindingen worden gedaan die niet altijd een nuttige, maar vaak vooral ook machtswellustige reacties en vondsten opleveren. Je kunt daarom stellen: ‘De vrede en de democratische vrijheid zijn naast de opwarming van de wereld dé grote vraagstukken van ‘deze tijd’.
      In brede zin, op vermoede en onvermoede terreinen. En het heeft weinig met persoonlijke instelling alleen te maken. Het is niet per se optimistisch en pessimistisch, de feiten zijn vaak al leidend om een hele niet vermoede ontwikkeling vol in het daglicht te zetten. Denk aan de digitalisering, de drones enzovoort.

Wat roepen de nieuwe oorlogen op? Enerzijds nog veel meer bewapening en ontwikkeling van nieuwe soorten bewapening. Anderzijds de beweging daartegen, de vredesbeweging en politiek, die voor lastige vragen komen te staan. Wat kan een vredesstrijd in de huidige ontwikkeling nog betekenen? In ieder geval dat vredeskrachten, organisaties en partijen hun verdeeldheid of versnippering moeten overwinnen door samenwerking. Om pal te kunnen staan tegenover sterke economische en politieke krachten.
    Nuchter beschouwd moet er een vredesbeweging bestaan, zowel om bewapening en verspilling te bestrijden, maar óók om politieke bewegingen te sturen naar een moreel acceptabele, democratische richting.

Wat bestaat momenteel nog op dit vlak? De oproep ‘realistisch’ te bewapenen zal zonder meer klinken, wat men er ook van vindt. Inbannen daarvan is dan een doel, wanneer de doelmatigheid van bewapening overschreden wordt? Maar dat kan niet als er ook geen realistische tegenkrachten bestaan, of op het militaire vlak of in morele zijn. En die zullen heel wat weerstanden moeten overwinnen, op een vreedzame manier, die beklijft, maar waar goede vormen niet zomaar voorhanden zijn. Daarbij lijkt het uitgesloten hier resultaten te bereiken als naast ‘pacifistische doelen’ niet samen opgetrokken wordt met de kritische milieubewegingen. Hun item is dezelfde toekomst.

Van belang is vreedzame anti-bewapening bewegingen als PAX en Stop de Wapenhandel te steunen. Zulke bewegingen drijven op meer krachten in de samenleving dan misschien lijkt en het elan van de jaren tachtig komt in een tijd verbrokkeling anders naar voren. Zulke vormveranderingen zijn op zich geen probleem, het is nooit anders geweest. Over Stop de Wapenhandel en PAX, zoals over hun werkwijzen, pleidooi voor veel strengere controle op wapenexport, wetenschappelijk onderzoek, internationale samenwerking, werken aan ‘inclusieve vrede’ en dergelijke is veel te vinden op de websites van beide organisaties. Zie de link van beide onderaan deze blog.

Een vraagstuk van belang is ook  dat de meer moreel reflecterende takken van wetenschap als filosofie, politicologie, economie, sociologie en psychologie op het gebied van de wapenwedloop momenteel vaak maar magertjes afsteken bij de exacte wetenschappen. Wat dat betreft moet de filosofie ook meer verzakelijken, meer goed onderzoek en analyses bieden over politieke terreinen. De Westerse filosofie zit daarentegen nog te veel gevangen in overheersend individualistische items, terwijl de maatschappij die daar de basis voor kan bieden bedreigd wordt.

De daadwerkelijk uitgebroken oorlog in Oekraïne zet de moraal, wetenschap en bezinning over de wereld en ook bestaande organisatievormen, zoals de Verenigde Naties, ontnuchterend terug in de tijd. En natuurlijk bestaat of kan dat helemaal niet, het is onze tijd, met daarin onze actuele krachten én daartegenover egoïsme. Egoïsme en egocentrisme als het gaat om ‘hebben’, macht, om veel soorten al dan niet schaarse grondstoffen en om toepassingen van breed inzetbare kennis. Dus gaat het kortom om pogingen huidige en toekomstige generaties van hun ontwikkelingsperspectief, hun democratie en vrijheid te ontdoen. De dynamiek van het leven ondermijnd. Dan heerst de droom van de dictator en zijn onderdrukkingssysteem.
    Sociale vooruitgang en een sterkere Verenigde Naties vereisen een sterke Vredesbeweging. Deze wereld in chaos verdient een sterke tegenbeweging, sterk strijdbaar, democratisch en internationaal. De armoede, emigratiebewegingen en de klimaatcrisis versterken dat beeld, die noodzaak. Oekraïne betekent nu ook vervuiling. Er bestaan dus grote tegenspraken op de wereld die kleiner en kleiner lijkt te worden bij de opgaven waarvoor we staan. Die we ondanks alles aan moeten grijpen.

Vredesbewegingen, klimaatbewegingen, vakbonden en partijen zullen elkaar in de strijd treffen. Dát kan een verenigde grote macht betekenen. Maar ook bestaat een risico dat vanuit verschillende posities geen gelijktijdige sterke massa-acties plaatsvinden. In dit precaire veld de massa’s meenemen op basis van gezamenlijke én eigen analyse en bewustwording is dan een opgave. Veel kan er verloren zijn, maar er is geen reden alles als verloren te gaan beschouwen.
    Om realistisch te zijn moet je óók optimist zijn. Leven op deze planeet kan niet anders betekenen dan dat je (paradoxaal) optimist moet zijn, of anders het maar moet zien te worden. Daarom is de eenheid van linkse, sociale en democratische krachten geen luxe maar een noodzaak. Niet per se in massieve organisaties zoals voorheen, maar vooral ook in de basis, in democratische strijdbare actievormen, ver weg en in de eigen straat.
      Beschouw deze reflectie maar als Nieuwjaarswens 2023. Voorop staat: Stop de Oorlog in Oekraïne. En niet alleen versus atoomwapens, maar veel breder. Stilstaan bij de bovengenoemde Japanse monniken die op hun belletje schreven: – Nooit meer Hiroshima of Nagasaki waar ook in de wereld! –
      Je moet hopen dat dit een brede opvatting is, universeel, steeds weer. Het is maar een klein Japans belletje. Laat het verder klinken dan Japan.




Relevante websites:
    https://stopwapenhandel.org
    https://paxvoorvrede.nl




Stop de Oorlog in Oekraïne