Staat Henriëtte Roland Holst, voorheen bekende dichteres, op het punt te verdwijnen in de vergetelheid? Wanneer de kranten namen noemen van de beroemde vrouwen van de vrouwenparticipatie in Nederland, mist vaak de naam van Roland Holst-Van der Schalk (1869-1952).
Het is niet te hopen dat de politieke historici en de letterkundigen haar vergeten. Weinig Nederlandse vrouwen hebben zo’n opmerkelijke en moreel consequente rol gespeeld als zij. In haar autobiografie ‘Het vuur brandde voort, Levensherinneringen’ kun je een hele geschiedenis nalezen. Hoe zij dichteres werd, soms geholpen door oudere dichters, hoe zij ‘bekende Nederlanders’ van haar tijd ontmoet en van hen leert, hoe zij politiek bewust werd en samen met de dichter Herman Gorter zich aansluit bij de Communistische Partij, hoe zij bij belangrijke sociale tal ontwikkelingen voorop loopt, en dan haar eigen principes nooit uit het oog verliest, en hoe zij uiteindelijke weer partijloos wordt, maar wel dicht en denkt als een ethisch bewogen strijdbare socialist.
Haar autobiografie laat veel facetten van haar omvangrijke poëtisch werk en de politieke en filosofische publicaties zien. Voor wie dat niet genoeg is er het zeer gedetailleerde proefschrift van Elsbeth Etty.
In haar politieke leven ontmoet Roland Holst talloze toen of later bekend geworden figuren zoals Rosa Luxemburg, Luise en Karl Kautsky, Clara Zetkin, Wladimir Lenin, Lev Trotski, Angelika Balabanova en veel andere nationale en internationale figuren. ‘Ontmoeten’ is eigenlijk te cryptisch bij deze contacten. Bijvoorbeeld lijkt Roland Holsts visie over socialistische democratische massapolitiek op de visie van Luxemburg. Wat vast geen toeval is.
In september 1915 werd in Zimmerwald (Zwitserland) een politiek zeer bijzondere vredesconferentie gehouden, georganiseerd door linkse socialisten en communisten. Deze conferentie doorbrak de nationalistische ideologie. Het was midden in de Eerste Wereldoorlog, en het was verboden dat actieve personen uit verschillende landen elkaar zouden ontmoetten. En al helemaal dat deze ook nog eens een verklaring opstelden die een vredespolitiek en socialistische koers beoogden, gericht tegen de oorlog.
Het was maar een kleine club die deze moedige stap had durven zetten, en vanuit Nederland was er slechts één vertegenwoordiger: Roland Holst. In feite werd hier een grondslag gelegd voor de naoorlogse socialistische politiek. Vrede: ja, tussen de volkeren. Strijd: dan klassenstrijd. Voor vrijheid en socialisme. Na deze ‘illegale’ conferentie werden Zimmerwald-bijeenkomsten georganiseerd waardoor ook nieuwe politieke vormen van samenwerking ontstonden. Roland Holst was hier gangmaker en een veel optredend spreker. Vredespolitiek boven de strijdende naties uit, vredesactie in oorlogstijd!
Zimmerwald en de uitgegeven verklaring lijken misschien niet zo invloedrijk, maar vormden wel een perspectief. De bijdrage aan de Russische revolutie is er niet op gebaseerd – dat zou een te vergaande conclusie zijn – maar er was wel een verband tussen de verschillende revolutionair-socialistische politici. Het is dan ook begrijpelijk dat we een aantal ervan weer terugzien in Sovjet-Rusland in de eerste jaren na de revolutie.
De wijze waarop dat gebeurde verschilde nogal. Maar voor een deel van de socialistische leiders was de revolutie na enkele jaren een deceptie. Machtspolitiek overheerste en er ontstonden soms moordpartijen. Zoals in maart 1921 de moord op de matrozen van Kronstadt, die juist op een beslissende manier meegeholpen hadden aan de revolutie.
Roland Holst bezocht Rusland in juni 2021, kort na ‘Kronstadt’. Zij sprak met ‘partijgenoten’ die teleurgesteld waren in het verloop van de revolutie en de machtsstrijd er omheen. Dat gold ook meer en meer voor haarzelf. De balans opmaken. Zich kritisch afvragen, hoe het kan dat welbewuste socialisten meegaan met een systeem dat steeds meer onderdrukking nodig heeft om te kunnen bestaan.
De titel van de memoires van Roland Holst is heel goed. ‘Het vuur brandde voort. Want ondanks de socialistische tegenvallende en te bekritiseren ontwikkelingen is de strijd voor een betere maatschappij nog steeds nodig. Bij Roland Holst is al vroeg in haar ontwikkeling een morele, ethische interesse zichtbaar. Die lijn van denken en voelen, wordt steeds sterker na het loslaten van het sterke partij-perspectief. Het gaat in socialisme om gerechtigheid, rechtvaardigheid. Die inzet blijft tot haar dood sterk en zichtbaar.
Het Vredesactivisme is het activisme voor het leven van iedereen. Het kan – zoals vandaag de dag – oorlog zijn. Een oorlog die zelfs ontstaat terwijl vrijwel niemand hem zag aankomen. Roland Holst laat dan – als je haar hele werk overziet – duidelijk zien dat een pacifistische lijn niet losgelaten mag worden, ook al zijn nieuwe vormen ervan nodig. Dat geldt ook voor nu. Het is oorlog elders, dan speelt bewust en onbewust de indringende vraag naar morgen. Wat te doen? Wat kan of moet een hernieuwd pacifisme nu betekenen?
Sommigen denken dat meer moderne bewapening en minder praten de oplossing, de toekomst is. Roland Holsts doordachte en creatieve werk laat echter zien, dat je dat perspectief om moet keren. Veel beter is juist te verenigen op minder wapens en op democratisch handelen, inclusief en streng controleren. Praten tot de oplossing er is. Dat dit moeilijk zal zijn doet van de waarde van deze opvatting niets af.
Gebruikte boeken
- H. Roland Holst-van der Schalk, Het vuur brandde voort, Levensherinneringen, Uitgeverij De arbeiderspers, Amsterdam, vierde druk, 1979.
- H. Roland Holst, Uit de diepte, Tijdgedichten, De gulden pers, Haarlem 1946.
- E. Etty, Liefde is heel het leven niet, Henriëtte Roland Holst, 1869-1952, Uitgeverij Balans.
Slotpassage uit de verklaring van Zimmerwald, september 1915.
Bron: Het vuur brandde voort, Levensherinneringen, pag. 251.
“Nooit in de wereldgeschiedenis was er een meer dringende, een hoger, meer verheven taak, waarvan de vervulling ons gemeenschappelijk werk moet zijn. Geen offer te groot, geen last te zwaar om dit doel: de vrede onder de volkeren, te bereiken.”
Twee fragmenten uit het gedicht: De vrouwen van Holland klagen aan!
24 december 1942, H. Roland Holst, Uit de diepte, Tijdgedichten, De gulden pers, Haarlem 1946
De vrouwen van Holland klagen
onze onderdrukkers aan:
“Gij harteloze tirannen,
wat hebt ge met onze mannen
en onze zonen gedaan?”
De meisjes van Holland klagen
de vreemde onderdrukkers aan:
“Wat hebt ge met onze broeders
En onze verloofden gedaan?”
