‘Daarom is het nodig het spoor te volgen van wat verbindend is. En ofschoon de gedachtegang verbindend is, leven de meeste mensen alsof zij een inzicht hebben dat losstaat van elk verband.’
Heraclitus (ca. 500 v. C.)
Dat wat voorwaardelijk, fundamenteel is in de wereld, zal ook centraal moeten staan als uitgangspunt in wetenschap en filosofie. Dat lijkt me waar, toch? Al bij het begin van de westerse filosofie – getuige Heraclitus – is getracht het fundamentele in beeld te krijgen. Heraclitus – die in zijn overgeleverde werk trouwens ook over de fundamentele rol van het water nadenkt – maakt een mooie, eigenlijke speculatieve omkering. Vanuit een herstellend inzicht moet ook datgene wat echt verbindend is worden opgespoord.
Echt verbindend? Fundamenteel aanwezig? Dan denk je aan ‘dingen’ als water, materie, lucht, vuur, macht of kracht, etc. Dat soort termen. En Heraclitus’ opdracht kan serieus genomen worden wanneer we ook voor onze tijd de fundamenten weer gaan naspeuren. Waarbij het – zeker in de huidige jaren van ecologische transitie – niet ongepast is te starten met het eerstgenoemde begrip. Water. Bekeken in een kort zich herhalend begin van de redenering.
Dat is te meer gepast, omdat deze Griekse denker oproept reële verbanden te benoemen en als uitgangspunten te accepteren. Ware kennis moet zich verbinden met de realiteit.
Water. Een poging meer omvattend en verbindend te denken daagt gelijk uit dit verder uit te diepen. De betekenis van water komt voorop te staan. In het leven, zeker ook in het politieke leven waar levensvoorwaarden ‘verdeeld’ worden, is water altijd aanwezig. De aarde is de blauwe planeet. Vanuit de ruimte is het principe van het water zichtbaar, aanwezig.
Water. Over water is veel te doen. Water is letterlijk de bron van heel veel. Er is te veel en te weinig van. Nooit goed en dus de leefwereld van ‘de klagende mens’. Water doet ertoe bij de klagers en de zwijgers.
Drie keer benadrukt de korte spreuk van Heraclitus de reële verbinding. Inzichten zijn altijd verbonden inzichten. Hier ontstaat een basis voor een historisch empirisme of voor een kritische weerspiegelingstheorie. Het water dat je vlak voor je ziet doet denken aan alles wat ermee verbonden is. En dat is heel veel, zoals Darwin en zijn navolgers laten zien. Het water hier bestaat in samenhang met elk vloeibaar proces dichtbij en verder weg. En dit inzicht kan bepalen het water in elke filosofische beschouwing te betrekken. Water is immers een levensvoorwaarde, een fundament.
Denk goed, denk vooral praktisch. Het water is vriend en vijand. Er ontstaan een vruchtbare aarde, maar ook overstromingen. En als je nu over duurzaamheid spreekt kom je nergens als je de stand en beweging van het water niet herkent en erkent, geen plek geeft.
Het denken kan niet los bestaan. Misschien wél tijdelijk, als proef, als these of als opgeschorte conclusie, maar dan moeten die randvoorwaarden mee gecalculeerd worden. Niets staat uiteindelijk los van de grote samenhang die ‘wereld’ heet. De gedachtegangen zijn verbonden, ook als ze ‘verkeerd verbonden’ blijken.
Water, het water, de wateren, het wordt bedreigd door inzichten die losstaan van het grotere dialectische verband. Het concreet niet-bestaan van water op sommige plekken op aarde is een bedreiging. Van de oorlogen die nu weer gaande zijn kan hetzelfde worden gezegd. Zij vernietigen of vervuilen schoon water. Als dit concreet onderzocht zou worden, wordt de dreiging en het voeren van oorlogen nog cynischer. De mens die zijn eigen fundament ondermijnt. Nodig is daarentegen met verstand de samenhang te zoeken. Zoeken naar een balans, maatschappelijk en zeker ecologisch.
De oude uitspraak roept op: ‘het spoor te volgen van wat verbindend is. En ofschoon de gedachtegang verbindend is, leven de meeste mensen alsof zij een inzicht hebben dat losstaat van elk verband.’ Wat verbindend is, is de aarde met haar bewoners, de mensen, en planten, organismen en steen. De verbinding is er steeds, hoe dan ook. Het is dus goed dat fundamentele ‘inderdaad’ als fundamenteel te erkennen. In het dagelijks leven, de maatschappij en als historische beweging.
Een grote levensvoorwaarde. Zo moeten nieuwe ontwikkelingen, zoals de oorlog(en) afgemeten worden aan de fundamenten van het bestaan. En daarmee resoluut als gevaar voor iedereen. De levende natuur en alle mensen, ook onze kinderen, de generaties die we nalaten.
Water? De zee, rivieren, wetlands, delta’s en de kraan. Overal waar leven bestaat. Watermanagement moet met HOOFDLETTERS geschreven worden. Denk aan ‘redden wat gered kan worden.’
Ja natuurlijk. Het niet-bestaan, zoals gebrek aan schoon water, moet als reëel drama erkend worden, zo ook het schone water als fundamenteel criterium. Als basis, als samenhang, als realiteit die wil leven en ‘wil’ laten leven.
Geen leven zonder water. Zonder water geen wereld, geen geschiedenis, geen mens. Dan dus ook geen toekomst.
Geen spoor van te herkennen? Water is een van de grote verbindende sporen voor de mens in de toekomst.
.jpg)
Het motto komt uit Heraclitus, Spreuken, Vertaald, ingeleid en toegelicht door Cornelis Verhoeven, Uitgeverij Ambo, Baarn 1993, p. 13.
STOP de oorlog in Oekraïne
