In oudere literatuur staan genoeg dingen die vandaag de dag nog heel gewoon lijken te zijn. Ook ogenschijnlijk bijzondere dingen die toch horen bij het dagelijks bestaan. Een belangrijk Braziliaans schrijver uit de 19e eeuw was Machado de Assis (1839-1908). In zijn korte verhaal ‘De spiegel’ uit 1882 geeft hij een literaire schets van ‘een theorie van de menselijke ziel’.
De hoofdpersoon ervan stelt dat hij niet slechts één, maar eigenlijk twee zielen heeft, een inwendige en een uitwendige. De uitwendige wordt bepaald door de functie die hij vervult, in dit geval een militaire, en waarnaar men hem beoordeelt. De eerste ziel wordt als het ware vervangen door de uiterlijke, door het beeld dat men van hem heeft. Hij wordt dan niet meer vooral als persoon gezien, maar in dit geval eerder als de militair die aan zijn functies moet voldoen. Persoon wordt functie. Men ziet van hem nog slechts het verwachtingspatroon dat bij de militair hoort, en niet meer dat van de mens die hij eerst was.
Beide zielen, beide naturen raken zo uit evenwicht. Wat nu nog openlijk sprak, aldus deze persoon, was ‘mijn positie, niets van mij sprak van de mens. Het enige dat overbleef van degene die ik geweest was, was dát dat te maken had met mijn rang als officier; de rest vervloog in de lucht en het verleden. U kunt het nauwelijks geloven, wel?’ (pag. 92-93)
Nu kun je zoiets maar beter wel geloven. De maatschappelijke functie vervreemdt de mens, in ieder geval voor een deel. Het beeld van twee zielen is hierbij zo gek nog niet. Denk aan de aardige collega die manager wordt en in korte tijd heel zakelijk en dwingend kan worden. En dat men dit zelfs van hem verwacht in die rol. Of denk aan die aardige student die daarna als ondernemer hard kan zijn. Of de politicus die na verkozen te zijn heel andere standpunten gaat verkondigen.
Noem maar op. En zeker bestaan sociaal voelende mensen die in de oorlog als militair dingen doen die men zich voorheen echt niet kon voorstellen. De functie telt, mensen gaan zich gedragen naar de hen toegeschreven functie, worden dan ook anders bekeken op basis daarvan, en dat versterkt vervolgens dat gedrag dan weer.
Twee zielen die uit balans raken of op z’n minst een sterk spanningsveld laten zien, het is geen absurd beeld. Machado de Assis legt de menselijke ziel bloot door de mogelijke verscheuring erin te laten zien. De buitenkant telt, en de diepere werking daarvan wordt niet altijd begrepen.
Je kunt dit vervreemding noemen. Wanneer de term vervreemding letterlijk wordt genomen speelt altijd mee dat iets wat eigenlijk is voor mensen, los van hen komt te staan, vreemd voor hen wordt. Los van de eigen waarheid, of los van de eigen activiteit, van iemand of van een sociale klasse. Bijvoorbeeld dat iets van betekenis is, maar niet meer wordt gekend of niet meer verkregen kan worden.
Actuele voorbeelden schieten makkelijk te binnen. Zoals natuurlijk de arbeid zelf die verricht wordt door de werknemer, die zowel over zijn verrichting als over het product niets te vertellen heeft, maar wél het werk doet. Of zie de digitale werkelijkheid die mensen overspoelt, die eist dat je je emoties toont, maar wel binnen de verwachtingen van het ‘format’.
Karl Marx onderkende dat bij vervreemding verschillende maatschappelijke niveaus meespelen, ze staan nooit los van elkaar. Hij zoekt naar oplossingen, vooral op het maatschappelijke terrein.
Dat hoeft de literator Machado de Assis niet te doen. Hij toont een beeld, dat past bij de opkomende psychologie van zijn tijd. En bij de toenmalige Braziliaanse verhoudingen. Die overigens heel wat zeggen over de mens in het algemeen. In welke tijd en cultuur dan ook.
Het verhaal De spiegel staat in Machado de Assis, De psychiater en andere verhalen, vertaald en van een nawoord voorzien door August Willemsen, 2e druk, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam 1986.
Machado de Assis (1839-1908)
