Steeds vaker hoor je dat het weer tijd wordt om Marx te lezen. De crisis duurt maar, de tegenstellingen tussen arm en rijk zijn scherp, de werkloosheid hoog, en de bezuinigingen zijn extreem en niet constructief. Rechts praat over ‘hervormingen’, maar het is een kreet. De kapitalistische maatschappij weet niet goed meer hoe haar problemen op te lossen, noch de klimaatcrisis. Intussen blijven de extreem rijken en de sterke monopolies incasseren en dicteren.
Mensen haken af, een grondslag van het overal toenemende blinde geweld. Niet alleen het fysieke geweld, ook het verbale platte geweld, zoals op de o zo ‘sociale’ media. Weliswaar wordt geprobeerd verbanden tussen crisis en geweld weg te praten, onder het motto dat het immers niet bewezen is. Het gaat echter vooral ook om indirecte, bemiddelde verbanden.
Een systeem dat op steeds meer sociale levensterreinen in hoge mate faalt, roept in de volle breedheid reacties op. Goede en helaas misschien wel veel meer verkeerde. Dat vraagt om analyse.
Daarom is het niet alleen een goed idee Marx weer gaan lezen vanwege verrassende zeges die links blijkt te kunnen boeken, zoals Syriza laat zien. De systeemcrises vragen om een dieper begrip. Marx geeft geen kant-en-klare antwoorden, maar de wijze waarom hij de maatschappij en haar verandermogelijkheden analyseert dragen bij aan dat zo nodige begrip.
En niet slechts Marx, ook andere linkse politieke denkers, die profiteerden van Marx’ revolutionaire inzichten zijn nuttig weer te lezen. Zoals Rosa Luxemburg (1871-1919).
Daarover is goed nieuws te melden. Vorig jaar verscheen deel 6 van de ‘Gesammelte Werke’ van Rosa Luxemburg. Uitgegeven door de Rosa-Luxemburg-Stiftung, gelieerd aan Die Linke. Het is een dik boek van bijna 1000 bladzijden, met 270 stukken, meest korte. Niet alleen historisch interessant, voor een groot deel nog altijd politiek leerzaam.
Deel 6? Dan waren er dus al 5 delen van deze verzamelde werken? Jazeker, en er hoort een hele geschiedenis bij.
Van 1970 tot 1975 verschenen in de DDR de ‘Gesammelte Werke’ van Luxemburg. Helemaal zonder slag of stoot ging dit niet, want in Sowjet Unie echode nog het stalinisme na, waardoor sommige geschriften van Luxemburg taboe waren. Niet toevallig werden juist die geschriften door linkse en andere mensen die de Sovjetlijn verwierpen soms aangehaald, wat weer herinnerde aan de oude kritiek waarin Sovjets negatief oordeelden en spraken over een luxemburgisme, bijna net zo erg als trotskisme.
Zó benepen was het echter in de DDR niet altijd, zo bleek. De uitgevers van de ‘Gesammelte Werke’ veroorzaakten een sensatie door ook Luxemburgs tekst uit 1918 ‘Over de Russische revolutie’ op te nemen, waarin zij kritiek uitte op de breideling van de persvrijheid in Rusland door Lenin en Trotski. Nou ja sensatie, welbeschouwd waren de Westerse media niet zo royaal hier veel aandacht aan te besteden. Het was immers Koude Oorlog.
De hele geschiedenis van de samenstelling van de werken wordt in het voorwoord uitgebreid beschreven door Annelies Laschitza. Al met al waren de werken nog niet compleet. Dit deel 6 is de aanvulling op de eerdere 5, met teksten uit de jaren 1893-1906. Een vervolg over de jaren erna komt nog.
Rosa Luxemburg is revolutionair socialist in de lijn van Marx en Engels, zonder klakkeloos alles te volgen. ‘Nooit het eigen denken opgeven’, dat parool lees je in haar werk tussen vele regels door. Tegelijk wel in dezelfde lijn: het gaat om het socialisme en de afschaffing van het kapitalistische uitbuitingssysteem, nooit alleen om een incidentele verbetering. Iets als ‘luxemburgisme’ zou haar zelf ongetwijfeld vreemd en heel fout in de oren hebben geklonken. Ze is een consequente revolutionaire socialist, meer ‘ismen’ hoeven daar niet bij.
In dit deel 5 staat veel interessants, dat gaat een enkele blog ver te buiten. Als voorbeeld iets over een artikel dat zonder enige twijfel nog actueel is. Het heet ‘De angst voor de overwinning’, uit 1902 (op pag. 392-395).
Luxemburg schrijft hierin dat in de Duitse sociaaldemocratie volkomen overeenstemming bestaat over de stelling dat revoluties in oude stijl niet meer aan de orde zijn. De emancipatie van de arbeiders kan niet door een gewelddadige overrompeling veroverd worden. Friedrich Engels wees hier al op. Maar Luxemburg constateert nu kritisch dat er mensen zijn die hier een soort dogma van maken, dat slechts van angst en gebrek aan initiatief getuigt. Zelfs zo in het absurde dat als algemeen stemrecht en zelfs de macht voor het grijpen is, men als het ware gaat zitten wachten of de koning er wel toestemming voor geeft.
Wanneer het ouderwetse handgemeen niet volstaat, gaat het echter nog steeds om de politieke macht. Socialisten willen immers grote veranderingen doorvoeren. Die macht zal zoals zo vaak in de geschiedenis ook voor de overwinnaar moeilijkheden met zich mee brengen. Daarmee moet je die echter nog niet uit de weg gaan. Angst is niet nodig, zolang de moderne arbeidersklasse georganiseerd optreedt en haar doelen kent. Aldus dit artikel, kort en ietwat vrij weergegeven.
Wladimir Lenin en Rosa Luxemburg waren het soms niet eens, zoals in enkele tactische en economische vragen. Het zou echter inhoudelijk onjuist zijn en niet van respect getuigen de verschillen groter te maken dan ze waren, hun beider inzet staat voor hetzelfde socialistische doel. In 1922, na Luxemburgs dood, schreef Lenin in de ‘Pravda’ dat het nodig is om alle werken van Luxemburg uit te geven, dus niet alleen een selectie naar eigen politieke voorkeur. Refererend aan een Russische fabel vergelijkt Lenin haar met een adelaar, die hoger vliegt dan andere vogels. Het heeft dus bijna honderd jaar geduurd dat de hoogvlieger helemaal landt, maar het komt er eindelijk van.
Luxemburg heeft terecht een goede naam bij veel linkse mensen. Iets van haar zelf lezen heeft ook nu betekenis. Bijvoorbeeld het inzicht dat mensen zich moeten verenigen, de massa-actie en massa-organisatie niet uit de weg moeten gaan.
Bronnen:
- Rosa Luxemburg, Gesammelte Werke, Band 6, 1893-1906, herausgegeben und bearbeitet von Annelies Laschitza und Eckhart Müller, Karl Dietz Verlag, Berlin 2014, ISBN 978-3-320-02301-0 (ca. 1000 pagina’s, prijs ca. € 50,-).
- De genoemde opmerkingen van Lenin in: W.I. Lenin, Notizen eines Publizisten, in W.I. Lenin, Werke, Band 33, August 1921-März 1923, Dietz Verlag, Berlin (DDR) 1977, pp. 194-195.
Rosa Luxemburg (1871-1919)
