Recente gebeurtenissen zetten ‘alles’ op scherp. ‘Niets mag’ versus ‘alles mag’? Hoe extreem wil je het hebben? Is dat vrijheid?
Bij alle heftige discussie over de vermeende verwording van de Islam en de idem dito verwording van vrijheid van meningsuiting wordt vergeten dat de islamitische wereld ook een geschiedenis kent van hoge cultuur. Die zou wel eens wat meer gekoesterd mogen worden. Interessant kan zijn eens op een specifieke gedachte van een christen of moslim in te gaan, zoals over politieke filosofie. Neem al-Farabi, die in zijn tijd de politieke filosofie, het denken over de staat op de agenda zette. Al hield hij zich evenzeer bezig met logica, kennistheorie, poëtica en muziektheorie.
Aboe Nasr al-Farabi, kortweg Farabi. Leefde ca. 870-950. Hij is een grote naam van de filosofie in de islamitische wereld. Zeker ook vandaag de dag. In Kazachstan, Almaty – vroeger Alma-Ata genoemd – staat de Kazachse Nationale Universiteit al-Farabi. Zijn naam wordt aldus zichtbaar in ere gehouden.
Voor Farabi gaat redelijk denken vóór de openbaring. Is dat geen probleem in de islamitische wereld? Maar in de lijn van Plato, Aristoteles en het neoplatonisme is de rede immers gericht op het hoogste. Dan zijn religie en denken in laatste instantie op hetzelfde gericht. De rede, de logica en de kenleer verschaffen de middelen om tot de hoogste vormen van expressie te komen.
Farabi’s filosofie is politiek. Hij presenteert een visie op de politiek, de staat en de rechten van burgers die enerzijds pluriformiteit lijkt te bekritiseren, en de veelvormigheid vanuit een andere kant bezien toch weer royaal toelaat.
Farabi onderscheidt de ‘deugdzame stad’ tegenover de ‘onwetende stad’. Eén vorm van ‘onwetende stad’ is de democratische stad. ‘Onwetend’ slaat in dit geval op de visie zoals ook Plato die geeft, waarin het volk meebeslist maar dat door verval en het najagen van impulsief eigenbelang niet meer op een goede manier weet te doen. Men weet het niet meer, elke duurzame richting is zoek. De politiek waait alle kanten op. In zo’n stad kunnen allerlei doelen prevaleren, ook tegenstrijdige, en is deze maatschappij per saldo niet meer op het goede, het hoogste en het ware gericht.
Anderzijds denkt Farabi wel in ‘pluriforme’ mogelijkheden. Verschillende naties en volkeren kunnen verschillende opvattingen en religies hebben, en toch alle op dezelfde doelen of deugden, geluk, het hogere en het ware gericht zijn.
Boeiend, het gaat dan om deugden en doelen. Niet alleen Plato, ook Aristoteles en het neoplatonisme lijken mee te spelen in de staatsidee van Farabi. Denk bijvoorbeeld aan Augustinus’ idee over de stad gods (De civitate Dei). En het hogere, zou dat ook niet inclusief hoge sociale doelen kunnen zijn?
Het gaat dan niet meer alleen over vormen, maar over denken en het zoeken van een richting waarin waarheid en opvattingen met elkaar sporen. Een opvatting die zich vastpint op extremen of details kan nooit sterk kan worden. Daartegenover stelt Farabi de idee van een denken dat weet dat moeilijke vragen niet altijd direct door logica te ondervangen zijn. Richting bepalen is wat anders dan alles precies te weten. Over wat wel en niet deugt.
Bron: wanneer ik iets wil lezen over de filosofie binnen de islamitische wereld kijk ik altijd eerst naar: Michiel Leezenberg, Islamitische filosofie, Een geschiedenis, Uitgeverij Bulaaq, Amsterdam 2001.
Over al-Farabi, zie pp. 89-106 en diverse andere plaatsen over zijn invloed. Hierboven geef ik misschien een wat vrije interpretatie, men leze het boek!
Aboe Nasr al-Farabi
