De paradox van de traditie die zich steeds maar vernieuwt

Een kleine bespiegeling over traditie en identiteit. ‘Traditie’, het klinkt als iets van vroeger dat nog steeds maar behouden moet blijven. Dan moet je eerst zeggen: ‘Wat precies?’
    ‘Identiteit’, die is veel in discussie, en om wat dat is te bepalen wijst men graag weer naar de tradities. Of naar ‘cultuur’, nog zo’n woord.

Het Sociaal Cultuur Planbureau (SCP) heeft het pas nog onderzocht. Het is kennelijk urgent, wat maakt Nederland tot Nederland? De ondervraagden denken dan aan vroeger, de tradities, kennelijk wordt de Nederlandse identiteit bepaald door klompen en molens (?).
    ‘Hoho!’, klompen en molens staan helemaal niet gelijk in de traditie. Voor velen zijn klompen inderdaad iets voor souvenirwinkels en plaatjes van vroeger, terwijl de molens, de windmolens vooral, steeds in discussie zijn. Immers, die zijn doorontwikkeld, modern, mogelijk zelfs noodzakelijk, zo vreselijk hedendaags dat ze er nog niet eens allemaal staan.
      Oude traditie en spannende toekomst vallen hier drastisch samen.

Achter het onderzoek van het SCP naar ‘onze identiteit’ (tja ..) steekt natuurlijk het politieke gewoel. Het populisme versus het kritische verstand. De discussie binnen en buiten de politiek gaat heden ten dage nogal veel over het eigene dat heel erg behouden moet blijven versus ach het valt wel mee.
    Wat dan ook nog opvalt is dat zo’n behouden traditie veelal gezien wordt als iets dat vastligt of vastlegt, een verandering blokkeert.

Maar wat is er nu sterk, een identiteit die zich verder vormt en dus ook krachtiger kan worden, of een stellingname die weinigs nieuws meer toelaat, die zelfs angst toont voor het nieuwe?
    Of je nu spreekt over de eigen identiteit of de mooie traditie, historisch wordt altijd bevraagd hoe ‘het’ ontstaan is. En dat brengt je vaak naar spannende situaties, naar momenten van strijd en verandering, van risico’s, van lef nieuwe invullingen te zoeken. Vernieuwing toentertijd.

Het klinkt paradoxaal, maar traditie sluit vernieuwing niet uit, en identiteit ook niet. Het zijn – zoals vandaag de dag opnieuw blijkt – ook ideologisch-culturele termen die wel degelijk een reële inhoud aanwijzen, maar die welbeschouwd vaak eerder verandering dan stilstand garanderen of markeren.
    Hoe kan een traditie sterk zijn als ze geen veranderingen toelaat? En is een identiteit altijd gehuld in dezelfde gedaante?

En concreet, hoe zit dat dan met migranten, mensen uit andere culturen, met andere religies, andere gewoonten en in andere kledij, met vast en zeker geen klompen? Onvermijdelijk is dat culturen vroeger, nu en later door elkaar worden gehusseld. Nu door de globalisering, door oorlogen, door de popmuziek of gewoon door ambities of zo. Dat heeft allemaal invloed op identiteit en traditie.
      Maar dat dit op zich bedreigend is kan toch moeilijk worden gesteld. Want de traditie kan verbreed worden en toch behouden, dus worden versterkt. De identiteit idem dito. Een sterke identiteit kan de verandering aan. Meer nog, een sterke identiteit draagt de verandering.

De cultuur, de identiteit, zijn er dan nooit bedreigingen? Natuurlijk, maar die moeten dan concreet worden benoemd. Een cultuur, traditie of identiteit kan verdwijnen door te grote, gewelddadige, massale of overhaaste verdringing.
      Maar men neemt echter veel eerder aan dat dit speelt dan de werkelijkheid laat zien. Angst is overbodig als zo’n verdringing niet speelt of teruggedrongen wordt. Het is een angst die vooral ontstaat door valse, overmatige verhalen.
      De conservatieve ideologie roert haar trom, dat het allemaal te veel is. Voor wie eigenlijk? Concrete problemen zijn meestal oplosbaar, valse verhalen gaan echter vaak ook langer mee dan voor een levendige traditie wenselijk is.

Een sterke uitkomst evenwel kan slechts bestaan als tradities en zeker de identiteit het oude bewaren in samenhang met vernieuwing, dus niet onder de kaasstolp liggen.
      Wees blij dat er identiteiten bestaan, juist omdat ze niet heilig zijn, maar kunnen blijven veranderen. Een sterke identiteit kan verandering aan. Een werkelijk sterke traditie wordt heus niet vergeten in de nog zo woelige wereld.

Traditie, identiteit, een ander nabijliggend woord is ‘cultuur’. Cultuurpolitiek heeft altijd een grote rol gespeeld in de machtspolitiek, maar daarmee vormt de macht nog geen levendige en duurzame cultuur, breekt deze soms eerder af.
      Dit is te zien in tal van landen door de geschiedenis heen. Zie de exploitatie van de folklore in de Russische politiek de afgelopen honderd jaar. Hielp die de opbouw te ondersteunen of de stagnatie te verdoezelen? Cultuur kan een conserverende en verstarrende functie vervullen. Dan komt er echter beslist een moment waarop een nieuwe cultuur van buiten doorbreekt. Niet meer te stuiten. Of toch van binnen, of beide, niet te stuiten.

Een probleem dat populisme en rechtsnationalisme voedt, is dat men de werkelijke kracht van de cultuur niet kent of onvoldoende bespreekt. Dan gaat de angst zijn grote rol spelen en gaat men iets verdedigen dat helemaal niet verdedigd hoeft te worden. Geen teken van kracht dus, maar van zwakte. Met uitwassen als het grote risico, zie de voorbeelden uit de geschiedenis.
      Een sterke traditie kan nieuwe cultuur integreren en daarin als cultuur herkenbaar, gevoeld en beleefd blijven.
      Het is zelfs een levensnoodzaak: Tradities moeten vernieuwd worden, anders sterven ze uit!

Alle deuren dicht is de dood in de pot en zeker niet houdbaar. Bepaalt traditie de identiteit? Neen, identiteit omvat meer en klinkt ook dynamischer, al kunnen tradities ook vernieuwen met behoud van een zekere kern, dus weer als een medebepalende identiteit.
    Er bestaat aldus een paradox van de traditie die zich vernieuwt. Dan is een traditie pas sterk en blijft die voortbestaan, al zullen haar verschijningsvormen niet altijd dezelfde blijven.
      Dat zien de populisten dus fout, wanneer zij de traditie alleen maar willen afschermen. Helemaal afschermen leidt zoals gezegd op den duur tot uitsterven! Een sterke traditie is materieel geworteld, in het alledaagse leven ingebed en kan nooit helemaal afgeschermd worden, wand juist dan zou die echt in het voortbestaan worden bedreigd.
      Wordt ze betekenisloos? Tradities moeten vernieuwd worden, anders sterven ze uit!

Een volk, natie, provincie, stad of dorp heeft wel degelijk een soort identiteit, uiterlijk en innerlijk. Echter beslist niet één die nooit verandert. Dan zou die al op sterven na dood zijn, niet iets om voor op te komen.
      Het zijn juist de tradities die moeten veranderen, meer dan de bijkomstigheden. Tradities moeten zich vernieuwen.

Identiteit, tradities? Moet je wat vroeger zo was nu zo laten? Ach, dat gebeurt toch niet.
    Het is een paradox: sterke tradities en identiteiten hebben juist verandering nodig. Daarin bestaan ze, daarin bloeien ze op.