‘De controversen hadden zich als zo vaak in godsdienstig gewaad gehuld.’
Toen vijf jaar geleden Jos Perry’s biografie van Theun de Vries uitkwam wijdde ik er een korte blog aan (op 20 oktober 2013). Zeker heel kort in vergelijking met De Vries’ omvangrijke werk. Dat beslaat honderden titels, romans, gedichten en historische studies. De biografie heeft de treffende titel ‘Revolte is leven’.
Een geweldig historisch werk van De Vries is ‘Ketters, Veertien eeuwen ketterij, volksbeweging en kettergericht’. Dit boek bewijst hoe terecht het was dat de schrijver in 1979 een eredoctoraat kreeg van Rijksuniversiteit Groningen. Terecht, om de vele analyses, de beschrijvingen en de nauwgezetheid ervan.
‘Revolte is leven’ blijkt niet alleen te slaan op de schrijver als persoon. Hij beschrijft in ‘Ketters’ talloze ketterse, heterodoxe bewegingen van het vroege christendom, de islam en nog veel meer tot en met de christelijke reformatie. Steeds waren er mensen en bewegingen die zelfstandig dachten en zich verzetten tegen opgelegde dogma’s .
En steeds weer blijken in dergelijke bewegingen belangrijke sociale motieven mee te spelen. Het zijn vaak bevrijdingsacties met een theoretisch omhulsel, dat dan filosofische, maar eerder nog religieuze vormen aanneemt. Vandaar dat in ‘Ketters’ gezegd wordt: ‘De controversen hadden zich als zo vaak in godsdienstig gewaad gehuld.’ (p. 438)
Was het strijd? Dat was het zeker. De nauwgezette studie rept keer op keer over het aantal slachtoffers, door strijd, veldslagen en vooral extreme straffen als onthoofding en de brandstapel. De kerk kon er wat van als het ging de mensen weer in het gareel te persen. De straffen en heksenverbrandingen door de eeuwen heen kostten per saldo honderdduizenden het leven.
Tot het niet meer kon. Marx schrijft daar later over. Eerst dat de geschiedenis tot nu toe er één is van klassenstrijd. Nu, dat bewijzen de vele concrete tegenstellingen wel, waarin het altijd maar weer in sterke mate draaide om strijd tegen ongelijkheid, onderwerping en uitbuiting. En dat er óók een emancipatie nodig was waarin de religieuze gedaante van de strijd vervangen moest worden door een rationele en politieke vorm. Dat wat Ludwig Feuerbach en Karl Marx later beogen.
Wat klinkt dat actueel. De tegenstellingen die verhuld worden, waardoor de religieuze vorm lijkt te overheersen. Het geloof van de migranten en de vermeende joods-christelijke wortels van onze cultuur. Wortels? Vrijheden zijn door sociale strijd verworven, daar vind je ‘wortels’.
Niet alleen het verhullen speelt, want de extreme uitingen verhullen de gevolgen niet, de ware oorzaken echter wel, of zeker gedeeltelijk en in belangrijke mate.
‘Ketters’ is voor hedendaagse politieke strijd en discussie over religie, migranten, identiteit en meningsvrijheid een uiterst leerzaam boek. Dik, heel concreet, prima in delen te lezen.
O ja leerzaam, dat dan natuurlijk ook over de Vrije Wil. Deze duikt vanzelfsprekend bij talloze controversen op als een duveltje uit een doosje. Zijn bestaan is nog onzekerder dan god zelf, maar hij werkt! Tegen de voorbeschikking in.
Wat is die Vrije Wil toch een plaaggeest. Kijk naar de politiek in de hedendaagse jas, waar zit de Vrije Wil nu weer? Zit’ie links of juist rechts?
Bronnen:
Theun de Vries, Ketters, Veertien eeuwen ketterij, volksbeweging en kettergericht, Uitgeverij Querido, Amsterdam 1982.
Jos Perry, Revolte is leven, Biografie van Theun de Vries (1907-2005), Uitgeverij AMBO, Amsterdam 2013.
Koop ‘Ketters’ antiquarisch, zie www.boekwinkeltjes.nl
Theun de Vries
