Hypatia van Alexandrië (ca. 355-415). De eerste vrouwelijke filosoof? Wie zal het zeggen. Of beter, zeg dat maar niet, de filosofie kent geen begin en geen einde.
Maar als je het zegt en het gaat over Hypatia, zeg het dan maar hardop, dat ieder het kan horen. Want het gaat hier om zelfstandig denken! Dat is dan tegelijk een correctie op oudere standaardgeschiedenissen, zoals Hans Joachim Störigs ‘Geschiedenis van de filosofie’, waarin de naam Hypatia niet voorkomt.
Wat we zeker weten is dat echte filosofie, zelfstandig denken gevaarlijk kan zijn. Dat blijkt maar al te vaak. Hypatia, in het Alexandrië van haar tijd, dacht zelfstandig, bemoeide zich met de politiek van het Oost-Romeinse Rijk en de opkomende christelijke kerk met al haar scheuringen en intriges, en werd om haar rol vermoord. Een christelijke meute trok haar uit haar koets of wagen, sleurde haar door de straten van Alexandrië, stenigde haar en verbrandde haar lichaam. De kerk dacht toen wel zo materialistisch dat vooral ook haar lichaam kapot moest, in volle openbaarheid.
Zij werd aldus vermorzeld tussen de strijdmachten van enerzijds het gezag van de keizer en zijn lokale prefect Orestes en anderzijds de kerk, hier bisschop Cyrillus, die elkaar de politieke en religieuze macht betwistten.
Daarmee net zo goed vermorzeld door een monotheïsme dat maar één mening en bijbehorende manipulatiemogelijkheden toelaat. En net zo goed vermorzeld door een klassenstrijd waarin groepen tegen elkaar opgezet worden. In haar geval lijkt een groep ‘monniken’ de horde aangevoerd te hebben die haar rol diende uit te wissen. Niet alleen ideëel, ook fysiek. Daar gebruik ‘je’ dan op hol geslagen, opgehitste massa’s voor. En zijn de tijden veranderd?
Zoals zo vaak zijn we met de filosofie hier op een onzeker terrein. Lang niet alles uit deze periode is overgeleverd en bronnen spreken elkaar soms tegen. Dus uitkijken geblazen voor een betrouwbare filosofische geschiedenis.
Zeker is echter wel dat Hypatia het zelfstandig denken koesterde en daarmee kritisch stond tegenover dogmatisme. Zij was filosoof, astronoom en wiskundige, die graag de wetenschappelijke vragen van haar tijd kritisch besprak. En dát tekent toch de filosofie en mede daarom hoort zij thuis in elke geschiedenis van de filosofie die pretendeert een goed overzicht te bieden.
Van Hypatia, neoplatonist(e), zijn geen inhoudelijke geschriften of debatten overgeleverd of ze zijn nog niet goed bekend en onderzocht. Met wie zij echt was en hoe ze precies dacht moet je dus voorzichtig zijn. Dat laat dat wat wel bekend is onverlet. Zoek haar op (internet) en lees het na.
Dat zij de eerste vrouwelijke filosoof was kun je nooit stellig zeggen. Hoeveel vrouwen en mannen zullen voor het jaar 415 iets geschreven hebben dat verloren is gegaan? Ook de term neoplatonisme zegt niet alles, want deze filosofie kent na Plotinus (203-270) ook haar varianten.
Wat resteert aan inzichten is toch veel: kritisch denken, klassenstrijd en onderdrukking, strijd om de macht, intriges en slecht begrepen eigenbelang, én de inzet van religieuze opvattingen voor politiek en materieel gewin. Ja dat is inderdaad heel wat. Dat hoort allemaal thuis in de geschiedenis, ook van de filosofie. Zowel de inhoud, de politieke rol, de kritiek als de strijd tegen misbruik.
Zoek je interessante en grondige literatuur over deze tijd? Lees bijvoorbeeld:
- Wim Jurg, De vierde eeuw, Of hoe het christendom staatsgodsdienst werd, 2e druk, Uitgeverij Damon, Budel 2014.
- Theun de Vries, Ketters, Veertien eeuwen ketterij, volksbeweging en kettergericht, Uitgeverij Querido, diverse drukken en jaartallen. Antiquarisch nog makkelijk verkrijgbaar.
