Vier jaar geleden, in de blog van 29 augustus, verklapte ik welke auteurs er op mijn virtuele nachtkastje lagen. Je komt daar maar niet zo op. Het gaat om boeken waar je van houdt. Nu nog zou ik gerust dezelfde schrijvers noemen als erom werd gevraagd. Eenmaal erop, dan is dat verdiend.
Als tweede noemde ik José Saramago die zo weer op deze of op de eerste plaats zou staan. Saramago, maatschappijkritisch, bijna cynisch maar net niet, een stijl die om een bepaald tempo vraagt, maar dan de mooiste taal is die je kunt verzinnen.
Eigenzinnige taalritmes horen misschien bij Portugal. Collega António Lobo Antunes weet er ook wel raad mee. Ook voor zijn werk moet je echt gaan zitten en als dat eenmaal gebeurt strijdt Antunes even hard mee om een hoge waardering.
Het bekendste boek van Saramago is ‘De stad der blinden’. Mooi vertaald door Harrie Lemmens. Het verhaal is absurd, maar de consequenties van de eenmaal beschreven gebeurtenissen niet. Het menselijke – egoïsme maar ook opoffering, de zwakke basis van het geweten en het morele handelen die tegenover de emoties en overlevingsdrang vaak het onderspit delven – komt in detail naar voren.
In dit verhaal wordt de hele samenleving blind, letterlijk, alle mensen. Op één hoofdpersoon na, die als het ware stiekem het tegendeel speelt van alle andere mensen. Zij verricht noodzakelijke handelingen die zij anders nooit gedaan zou hebben: ‘Wat is er gebeurd, vroeg de oogarts, ze zeiden dat er een man vermoord is, Ja, dat heb ik gedaan, Waarom, Iemand moest het doen en er was niemand anders, En nu, Nu zijn we vrij, ze weten wat hun te wachten staat als ze ons nog een keer willen gebruiken, Dan komt er strijd, oorlog, Blinden voeren altijd oorlog, hebben altijd oorlog gevoerd, …’ Door de blindheid wordt de mens hard met zichzelf geconfronteerd.
‘Nu zijn we vrij ….’ Vrijheidsstrijd is noodzakelijk. En van de autoriteiten moet de samenleving het in tijden van nood zeker niet hebben, dat leert deze blinde samenleving ook. De kritiek richt zich daarmee ook op de bureaucratie die nog ziende al blind is en meent de epidemische blindheid buiten de deur te kunnen houden door separatie, wat jammerlijk mislukt.
Saramago schreef meer dan vijftien romans. Het overgrote deel ervan is vertaald en bij Meulenhoff uitgegeven. Het nachtkastje is maar een beeld, het hoeft niet bij dat ene boek te blijven.
Het citaat: José Saramago, De stad der blinden, 16e druk, Uitgeverij Meulenhoff, Amsterdam 2005, pp. 179-180.
