De regel uit het kerstliedje over de herdertjes die ‘bij nachte lagen’ is overbekend: ‘Daar hoorden zij engelen zingen.’ Een beetje flauw misschien, maar deze regel dringt zich bij me op als ik Ewald Engelens column in De Groene Amsterdammer van 13 augustus lees. Hij meent dat er deze zomer iets fundamenteels geknapt is in Europa, belangrijker nog dan de kapitalistische machtsgreep in Griekenland. Want nu is definitief duidelijk dat het verenigd Europa een fata morgana is. Zelfs de halfslachtige aanhangers van deze fata morgana moeten dat nu wel inzien. Engelen zingt een loflied op bijltjesdag met de enthousiaste aankondiging dat deze aanstaande is. Hij verheugt zich op de volgende verkiezingen. Dan is het zover. Bijltjesdag.
Nu lees ik zijn columns meestal met plezier. Met veel ben ik het eens, ze zijn informatief en scherp, en Engelen legt zich – al is hij wetenschapper – niet zomaar bij de feiten neer.
Met de toon van ‘Het is nu wel duidelijk’ en ‘Het ruikt naar bijltjesdag’ plaatst Engelen zich zo te zien in de traditie van linkse, vaak revolutionaire ideologen die wachten op de grote kladderadatsch, die ene grote ineenstorting die wel moét komen.
Na Marx’ Kapital dachten sommige socialisten lang geleden al dat die ene grote verandering onvermijdelijk zou volgen. Dit overigens in tegenstelling tot Marx zelf, die dit net anders stelt. De bijltjesdagidee volgt ook het spoor hedendaagse ideologen als Negri en Žižek die lijken wachten op die ene grote revolutionaire gebeurtenis, een totale politieke omslag en cultuurverandering.
Het is de ideologie dat nu alles wel duidelijk is en de grote omslag eigenlijk al plaats zou moeten vinden. Of onbewust zelfs misschien al heeft plaatsgevonden. De voorwaarden zijn vervuld, nu wachten op de uitkomst.
Marx zag het crisiskarakter als een van de voornaamste kenmerken van de toekomstige kapitalistische ontwikkeling, maar zag ook de rol van economische en politieke tegenmaatregelen die ongetwijfeld genomen zouden gaan worden. De kapitalist zit niet stil, dat kan hij niet.
De omslag die nodig is vergt daarom veel meer dan inzicht en wachten tot ‘het’ gaat gebeuren. Een materiële voorwaarde lijkt toch minimaal dat er linkse, socialistische machtsvorming bestaat, democratisch, internationaal, zo sterk mogelijk en beklijvend. Anders komt de idee dat alles na bijltjesdag vanzelf beter wordt algauw neer op een grote illusie.
Immers, ook conservatieve en rechtse krachten kunnen bijltjesdag uitvoeren. En het kapitaal en bijbehorende machten blijven zich vanzelfsprekend organiseren, net zo goed zonder Europarlement. Verheugen op verkiezingen? Met welk programma? Op basis van welke stevige machtsbasis?
In hetzelfde nummer van De Groene staat elders dat bij links momenteel het idee rijpt om uit de EU te stappen. Daarbij lees je de suggestie dat links destijds de totstandkoming van het verenigde Europa zou hebben omarmd. Dat ligt echter veel genuanceerder. Er heeft veel eerder grondige kritiek bestaan op het fundamentele kapitalistische en vervolgens op het neoliberale karakter van de EU. Dat ‘iedereen’ mee is gaan doen aan de EU in de huidige vorm en aan het Europees Parlement is niet in de laatste plaats te wijten aan de te geringe macht van socialisten en communisten om een andere, sterke socialistische Europese politiek te kunnen voeren. Er kan gezegd worden dat die kritiek is verslapt, maar hieronder ligt het machtsvraagstuk.
Links denken over Europa – erin of er uit, met de euro doorgaan of ermee stoppen, en hoe dan? – moet samengaan met een idee van wat dan wel, en met een serieuze bundeling van linkse, sociale krachten in en met partijen, vakbeweging, media, andere organisaties en manifestaties. Mét erkenning van de noodzaak samen te werken, en met de erkenning van het politieke en lokale onderscheid dat nu eenmaal bestaat.
Zonder een sterke democratische socialistische kracht kan het wel naar bijltjesdag gaan ruiken, maar weet ik nog niet wat ik op die dag doe. Bijltjesdag kan een nutteloze genoegdoening blijken.
Nadenken over sociale en democratische machtsvorming vormt een van de essentiële schakels in het streven naar socialisme. Onder meer hierover gaat mijn boek Het speelveld van de vrijheid, Marx, Spinoza, overwegingen over vrijheid en macht. Aan een vervolg wordt gewerkt.
