Het is het ethiekboek met de fleurigste omslag van alle ethiekboeken en een titel die waarschijnlijk ook wel meer schrijvers over ethiek hadden willen hebben. Toen ik het boek schreef, in het millenniumjaar 2000, was ethiek ‘uit’. Zeker op de hogescholen waren vakken als filosofie en ethiek in sterke mate weg gereorganiseerd. In nieuwe leerconcepten, inmiddels vaak alweer vergeten en vervangen door andere, verdwenen de vakken. Deels is dat nadien gecorrigeerd en is er weer een wat beter evenwicht in soorten onderwijsactiviteiten. Ethiek is weer meer populair, filosofie als volwaardig vak is helaas nog steeds vrij zeldzaam in het HBO.
Van 1998-2001 was ik gedetacheerd vanuit de Hanzehogeschool als projectleider ‘Heel de buurt’ in een aandachtswijk in Groningen. Wijkgericht sociaal werken en bewonersparticipatie stonden in dit project centraal. Dat was toen vernieuwend en is nu heel actueel, waarschijnlijk zelfs ideologisch en om bezuinigingsredenen doorgeslagen.
Ik wist dat als ik terugkwam bij HBO-SPH in 2002 het vak ethiek grotendeels verdwenen was en om dat terug te krijgen een praktisch boek zou helpen. Dat werd ‘Dilemma’s en keuzes’.
Het boek is anders dan veel andere toen en soms nog steeds gangbare ethiekboeken. Vaak wordt daarin veel aandacht besteed aan ethische terminologie, enkele klassieke opvattingen over de aard van waarden en normen en voor de praktijk volgt dan bijvoorbeeld de aanbeveling dat je een stappenplan moet maken. ‘Dilemma’s en keuzes’ gaat dieper in op de praktijk en werkt vanuit enkele theorieën die daardoor diepgaander, ook als spanningsveld van opvattingen behandeld worden. Enkele, gelukkig niet de meeste collega’s vonden het boek eigenlijk te moeilijk voor het HBO. Studenten dachten hier wisselend over, maar de echte aanpakkers onder hen waren er heel content mee.
‘Dilemma’s en keuzes’ gaat in op de dynamiek waarbinnen hulpverleners werken en bijvoorbeeld ook op de basale waarde én methodiek van het ‘echte’ contact tussen hulpverlener en cliënt. Een recensent met een klassieke Maatschappelijk Werk-achtergrond vond dat dit niet paste in één boek. Ethiek en methodiek zouden vooral apart te oefenen en te bespreken werkelijkheden zijn. ‘Dilemma’s en keuzes’ wil echter juist de spanning laten zien, waarin in de praktijk de hulpverlener en sociaal werker, zo mogelijk samen met anderen, tóch tot een keuze móet komen. Zo lost een protocol niet ‘alles’ op, maar moet je er wel goed mee leren omgaan en keuzes daaromtrent kunnen verantwoorden.
Enzovoorts, het boek bevat veel thema’s. Ook met betrekking tot management: hoe onjuist het is om medewerkers met onmogelijke opdrachten op pad te sturen. Een onderwerp dat op zich al een boek waard is.
Het is de vraag of het boek als leerboek nog voldoende actueel is. De inhoudelijke thema;s zijn dat wel, een aantal concrete voorbeelden wat minder. Een docent die ethiek diepgang wil geven, zal er ongetwijfeld nuttige én theoretische zaken in vinden die nog steeds van waarde zijn.
De fleurige omslag laat een verzameling boeien zien, op de kade van Terschelling. Een boei is richtinggevend, een norm. Heb je er teveel van of liggen ze ongeordend naast elkaar, dan wordt het moeilijk de goede richting te vinden. Zo wil deze sociale ethiek de dilemma’s en soms botsende doelen en normen goed schetsen, maar ook laten zien dat er veel situaties zijn waarin een weldoordachte beslissing onvermijdelijk is, terwijl de tijd voor dit doordenken vaak maar kort is.
In ethiekcolleges op het HBO, bij een moeilijk thema, is wel eens verzucht door studenten: ‘Je komt er toch niet uit …’ In de praktijk zullen werkers er echter samen wel uit moeten komen. In die zin is ethiek onvermijdelijk, geen softe wetenschap. Misschien paradoxaal: keuzes die onvermijdelijk zijn.
Jasper Schaaf, Dilemma’s en keuze, Sociale ethiek in de actuele praktijk van welzijn en hulpverlening, Uitgeverij Damon Budel 2002, 285 blz., ISBN 9789055732784.
Verkrijgbaar bij de uitgever of via de boekhandel.
