Zaterdag 11 januari jl. publiceerde De Volkskrant een interview met Ingo Piepers, oud-officier maar hier vooral historisch wetenschapper. Hij is gepromoveerd op een diepgaande analyse van het ontstaan van wereldoorlogen en heeft daarin een structuur van cycli blootgelegd, waaraan vooral ook een voorspellende waarde aan toegekend lijkt te kunnen worden.
Duidelijk een grondig en betrokken verhaal. De actuele wereldoorlog begint dit jaar, 2020 wordt al langer als het begin ervan voorspeld door deze analyticus.
Laat de geschiedenis zich voorspellen? De reacties op het stuk, vast niet alleen die van vorige zaterdag, gaan natuurlijk al gauw over de voorspelbaarheid van geschiedenis en sociale wetenschappen. Daar is op zich niets nieuws aan, die wetenschapstheoretische discussie zal nog vaak worden gevoerd. Vast wel weer met de nodige tamtam.
Het bijzondere zit hem hier, voor zover ik dat uit dit ene interview kan opmaken, in de zeer gedetailleerde onderbouwing van de generalisaties. Die laten zich niet wegpraten met termen als ‘onzin’ en dergelijke.
Maar voor ik me nu (of misschien nooit) op dit ‘nieuwe’ thema stort wil ik iets anders ervan benadrukken. Wat ga je doen met kennis die mogelijk historische wetmatigheden blootlegt, maar die bovendien zeker al interventiemogelijkheden laat zien?
Een wetmatigheid hoeft geen noodlot te zijn, want ook wetmatigheden kunnen historisch begrensd zijn.
Voor mij staat kennis, zowel de concrete als de meer abstracte, altijd in verbinding met de vraag ‘Wat nu te doen?’ En die vraag wordt maar al te vaak – misschien zelfs al te graag – vermeden in oplaaiende algemene discussies, die plaatsvinden onder het motto van ‘het debat’. Praten zonder de link met de actie.
Het land lijkt door de visie van Piepers niet erg opgeschrikt te zijn, al zal ik ongetwijfeld enige respons over het hoofd gezien hebben. Respons die ik wel zie gaat al gauw over generalisaties in de geschiedenis en in de sociale wetenschappen of over persoonlijke aspecten van de schrijver, vergelijkingen met anderen of iets dergelijks, dus op of over het randje van drogredenen als het om de inhoud gaat.
Maar ik kan niet zeggen dat het onzin is. En zelfs kan ik niet beweren dat ik het er helemaal mee oneens ben, dat weet ik al zonder het boek gelezen te hebben.
Ik heb zelf onder meer in mijn blogs herhaaldelijk, op meerdere plaatsten, beweringen gedaan die (deels) stroken met de visie van Piepers. Ook al trek ik niet zo vergaande conclusies als hij, omdat ik daarvoor onvoldoende analytisch en feitelijk materiaal heb. Ik zal daarom eerst een paar van mijn eigen eerdere beweringen herhalen.
Door mij wel eens beweerd: ‘De wereld heeft structurele kenmerken.’ Piepers bevindt zich op dit punt – leuk of niet! – in invloedrijk gezelschap. Denkreuzen als Confucius, Aristoteles, Kant, Hegel, De Tocqueville en vooral Marx en Engels zochten ook naar de wetmatigheden in conflictsituaties en omvattende machtsrelaties. Dat hoeft op zich niet mystiek of absurd te zijn. Wel met het risico van een (vermeende) overmaat aan voorspelbaarheid. En het kan, zo leert de geschiedenis ook, tot cynisch machtsgebruik leiden, onder het motto van onvermijdelijkheid. Maar als de wereld een bepaalde gestructureerdheid heeft, moet je die dan miskennen op basis van de risico’s van de te beperkte kennis? En zijn er ook niet structuren die toch steeds weer gelden, zoals de verhouding van ‘basis en bovenbouw’, omdat de mens nu eenmaal om te leven economische structuren nodig heeft, en die altijd aan verandering onderhevig zijn? Dit is een groot thema, een boek waardig, met dank aan Piepers, zonder dat ik met mijn kennis nu ervan kan zeggen dat ik zijn conclusies helemaal deel. Maar niet alle onderzoek naar een zekere wetmatigheid in de geschiedenis kan ongelezen als onzin worden bestempeld. Wat niet wegneemt dat het vooraf bepalen van grote omslagmomenten in de geschiedenis naar mijn mening nooit 100% kan lukken. Kennis, hoe omvattend ook, is altijd te gering voor 100% voorspelbaarheid. Dat blijft zo, dat is wel 100% zeker. Bovendien kan ook een wetmatigheid een reële en belangrijke beweging betreffen die toch een einde of (nog omvattender) structurele verandering kent. Nicolai Kondratieff (1892-1938) ontdekte de lange golven van de economische ontwikkeling, maar sommige hedendaagse wetenschappers stellen dat die golfbeweging niet meer de verwachte vormen aanneemt. Dat kan toch?
Ik heb meer beweringen gedaan die in dit verband relevant en actueel blijven. Zoals dat er naties bestaan die het verleden nog niet voldoende verwerkt hebben, gekwetste naties, die tot het aangaan van (grote) geopolitieke conflicten kunnen neigen. Het hardnekkige idee dat ‘historische fouten’ vragen om herstel. Tegelijk een lokaal gekleurd idee, een kruitvat.
Ik heb zelf eerder beweerd dat de oorlogen/conflicten in het Midden-Oosten in totaliteit lijken op de situatie van de 30-jarige oorlog in Europa (1618-1648), waarin grote verschuivingen van machtsverhoudingen, grenzen en invloeden aan de orde waren. Dit soort vergelijkingen maakt Piepers ook, althans dat lees ik erin.
Ik heb beweerd dat maar weinigen (of niemand meer) de impact van de vele totaal nieuwe digitale, technologische en biotechnologische wapensystemen overzien, wat enorme risico’s met zich meebrengt voor het leven van vele mensen, het klimaat en de biodiversiteit. Als hier onverantwoordelijke stappen worden gezet, en dat lijkt vrijwel onvermijdelijk, kan dit inderdaad tot grote oorlogen leiden, noem het wereldoorlog. Of nog juist niet?
En dan heb je nog de economische ontwikkeling die leidt tot grote mondiale verschuivingen en dus conflicten in de machtsverhoudingen. Zie de reactie van de VS op het opkomende China. Weten deze landen zelf wel hoe met de actuele verschuivingen om te gaan? Zijn er überhaupt nog voldoende integere, verantwoordelijke langere-termijnvisies op dergelijke vraagstukken?
En er speelt ook nog de verzwakking van de Vredesbeweging mee, niet zo heel anders dan vlak voor de Eerste en Tweede Wereldoorlog.
En ook nog een op verschillende fronten verzwakte Verenigde Naties, die duidelijk onvoldoende kracht heeft het heel eenvoudig opzeggen van atoombewapeningsverdragen door de verschillende landen en coalities tegen te gaan. Waarmee de deur wijd open staat voor nieuwe wapenwedlopen.
En nog wel meer …
Piepers voorspelt een oorlog die zestien tot zeventien jaar zal duren. ‘Dat lijkt me niets’, om het zo maar eens te zeggen. Maar dat ligt ook aan de wijze waarop zijn visie door De Volkskrant wordt gepresenteerd. Wie zegt dat alle ‘wetmatigheden’ tot nu toe (eeuwige) onvermijdelijkheden zijn?
Visies die een zwarte toekomst voorspellen kunnen ook anders worden opgepakt. En dan kan het net genoemde lijstje van inhoudelijke aspecten en bedreigingen omgevormd worden tot een uitdaging worden waaraan gewerkt wordt. Grote uitdaging, hard werken.
Inderdaad, ‘Wat te doen?’ Waarom verzanden presentaties van meningen tegenwoordig zo vaak in nietszeggende conclusies? Het gaat er toch niet alleen om of Piepers gelijk heeft, maar eerder of er aangrijpingspunten bestaan catastrofes tegen te gaan?
Je kunt zeggen dat een versterking van Internationale Instituten als de Verenigde Naties urgent is, maar dan ook aan de basis. Vredesbewegingen die bestaan en ontstaan verdienen alle steun. Zij kunnen, ook met de nieuwe digitale middelen, tegenkrachten ontwikkelen.
Die horen ook te passen bij de structurele analyses. Tijdig inpassen als tegenkrachten. Tegen het kwaad. Zonder er naïef in te zijn, dus niet de verhalen à la Piepers ongelezen aan de kant gooien, maar wel massa-actie door op morele en politieke weerbaarheid geschoolde mensen, jong en oud.
Vervang geopolitieke getergdheid, dogmatische restanten van het verleden tot ontmoeting van culturen. Gebruik de popmuziek, de vormen waarnaar geluisterd wordt. Er zijn vele creatieve middelen mogelijk. Verhalen, vervang de slecht begrepen ideeën door begrip. Gebruik daarbij Aristoteles en Marx maar weer, en gebruik ze goed, maar ook de Martin Bubers (1878-1965) en Erich Fromms (1900-1980), de filosofen die vanuit de kleinere schaal doordenken naar de wereld als geheel.
Kortom, een ‘niet leuk’ verhaal verdient ook aandacht, net als de leuke. Zonder inzet gaat dat niet. En dat is wat zo vaak ontbreekt in al die met veel grote koppen en foto’s gepresenteerde verhalen in de huidige media. Dan lees je de krant en heb je die uit, en wat dan? Het grote niets doen? Actie telt, en dat wordt helemaal ‘vergeten’.
Wat is pacifisme in deze tijd? Een gebroken geweertje? En dat terwijl de dienstplicht nu niet wordt toegepast? Pacifisme in deze tijd heeft alle reden tot bestaan, voor een actieve vredespolitiek op veel fronten. Een boek à la Piepers bevat ongetwijfeld veel waars en laat zien dat er zoveel fronten zijn. Voor pacifisme als politiek en levenshouding. Wat te doen? Deelnemen of steun geven aan alle oprechte vredesbewegingen. Ze zijn er wel, zoek ze op.
Vredesbewegingen in Nederland o.m.:
Stop Wapenhandel zie http://www.stopwapenhandel.org/
PAX zie https://www.paxvoorvrede.nl/
