‘Ofschoon onze onderzoeksgebieden zo verschillend zijn, hoop ik dat wij beiden hartstochtelijk naar de uitbreiding van de wetenschap verlangen en dat dit per slot van rekening zonder twijfel het geluk van de mensheid zal dienen.’
Woorden van Charles Darwin. Aan Karl Marx, een brief van 1 oktober 1873. Twee universeel denkende wetenschappers kort ‘in gesprek’ in een bedankbrief. Waar ging het om?
Marx stuurde Darwin ‘Het kapitaal’ toe. In 1873, waarschijnlijk dus de tweede druk van het eerste deel, dat toen net uitkwam. Darwin bedankt Marx hiervoor en verwoordt een verwantschap.
Karl Marx en Friedrich Engels waren geweldig onder de indruk van Darwins werk. Marx stelde zelf bij verschillende gelegenheden dat de basis van Georg Hegels dialectiek, de alles omvattende dynamiek der dingen, niet in de eerste plaats in het denken, maar in de materiële werkelijkheid, dus zeker ook in de levende natuur moet worden gezocht. Darwins evolutieleer bewijst nu deze ontwikkeling als de enig ware. Zijn theorie overtreft volledig alle statische beelden van de werkelijkheid.
Marx en Engels lezen Darwins ‘Het ontstaan van soorten’ meer dan eens en spreken er vaak met elkaar over. Marx noemt dat boek ‘ganz famos’, schitterend.
Engels schrijft, met betrekking tot het dialectisch denken: ‘Hier moet men in de eerste plaats Darwin noemen, die de metafysische natuurbeschouwing de geweldigste stoot heeft gegeven door te bewijzen dat de hele organische structuur – planten en dieren, en daarmee ook de mens – het product is van een ontwikkelingsproces dat miljoenen jaren heeft geduurd.’
Engels was van plan een ‘Dialectiek van de natuur’ te schrijven. Het is immers de tijd van de grote ontdekkingen op het gebied van de biologie, de antropologie en de natuurwetenschappen, alle met geweldige maatschappelijke consequenties. Zijn die in één materialistisch dialectisch systeem samen te vatten?
Marx en Engels zagen een grote verwantschap met hun eigen visie op de geschiedenis. Engels’ plan is niet volbracht, het was nogal een opgave. Alle consequenties van Darwins visie en van andere vooraanstaande natuurwetenschappers goed te doordenken vergde meer dan op dat moment mogelijk was, áls het al kan.
Hoe dacht Darwin eigenlijk inhoudelijk over Marx? Had hij daar een mening over? Mijn nu – binnen het bestek van deze blog – beschikbare bronnen schieten tekort, ik weet het niet. Vindt hij inhoudelijk ook dat Marx’ revolutionaire visie bijdraagt aan het geluk van de mensheid? Een mooie onderzoeksvraag. Over sociaal-darwinisme is veel geschreven, maar dat geeft nog geen antwoord op deze concrete vraag.
Maar dat Marx met Darwin het ontwikkelingskarakter van de natuur onderschrijft en daarmee tegelijk de noodzakelijkheid van veel ruimte voor biodiversiteit erkent, lijkt na wat al gezegd is een open deur.
Dan kun je stellen dat ‘zich omdraaien in hun graf’ weliswaar niet past bij de evolutieleer, maar er toch volop reden is dat toch te doen. De beeldspraak als waarschuwing. In de zeer aan te raden Nieuwsbrief Nature Today van 24 mei jl. staat namelijk: ‘De Europese Unie ging in 2011 van start met een robuuste strategie die de achteruitgang van de biodiversiteit een halt moest toeroepen. Per 2020 zou de EU aantoonbare stappen hebben gezet naar ecologisch herstel. Uit een analyse van Birdlife International – waarvan Vogelbescherming de Nederlandse partner is – blijkt nu dat daarvan vrijwel niets terecht is gekomen.’
Als je dat ‘door de ogen’ van Marx en Darwin leest kan deze conclusie niet anders dan grote ongerustheid oproepen. De ontwikkeling van de aarde, heel de natuur en de toekomst van de mens zijn aan de orde.
Luister naar de wetenschap! Je hoeft niet per se alle details te kennen, wel de kern ervan begrijpen, dat het voortbestaan en de ontwikkelingsmogelijkheden van heel veel soorten in het geding zijn.
Overduidelijk, luister naar Darwin en Marx tegelijk. Biedt alle ruimte voor ontwikkeling, voor biodiversiteit. Er moet een echt robuuste strategie worden uitgevoerd, zonder dralen, in eigen land en overal.
Niet slechts besproken dus, maar daadwerkelijk uitgevoerd.
Opmerking: het citaat van Darwin ontleen ik aan een Russische biografie van Marx die ik – met wat ik nu aan materiaal bij de hand heb – niet voor 100% kan staven. Daarom laat ik de bronnen hier verder achterwege. Overnemen vraagt dus om hetzelfde voorbehoud. Wil je verder zoeken om alle bronnen te checken? Zie dan vooral ook de MEGA (Karl Marx, Friedrich Engels Gesamtausgabe, Berlin, etc.) Aan de MEGA wordt nog steeds gewerkt. Ik weet daarom niet of de onderhavige correspondentie in de al gereed zijnde delen verschenen is. Over verdere discussies over evolutie, wereldbeschouwing, arbeidersbeweging, socialisme, sociologie, geschiedenis etc. bestaat op zich veel literatuur.
Voor de website van Nature Today met tal in interessante links over natuur en biodiversiteit, zie: https://www.naturetoday.com/intl/nl/home
