De gulden regel in Europa vandaag de dag

‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook de ander niet.’ De gulden regel van de ethiek in de populaire, volkse formulering. Eén van de vele formuleringen. Het perspectief van de ander, de medemens als moreel en politiek uitgangspunt nemen.
    Stel, je woont in Nederland en wilt een heleboel vluchtelingen liever niet in je eigen land opvangen, dan dump je die in een armer land, bijvoorbeeld Tunesië. En geeft er een zak geld bij. Maar helaas, de gulden regel bepaalt dat vóór je dat doet, je eerst nog eens goed moet overwegen of je het zelf ‘leuk’ zou vinden dat er op deze wijze met Nederland zou worden omgegaan. Dus inclusief het risico van een totale verloedering van de infrastructuur en een groot sociaal lijden. In Tunesië zit toch niemand daar op te wachten? Neen, dus doe je dat niet.
    De gulden regel is een sociaal beginsel op klein en groter schaalniveau. Een garantie voor een sociale structuur. Talloze culturen kennen het in een of andere vorm. Het is echter ook een beginsel dat in tijden van spanningen ter discussie komt. Je moet je rug recht houden, anders wordt het een loze kreet.

Vandaag gaan de Europese leiders (ja, … ‘leiders’) soebatten over hoe ze van de migranten af kunnen komen. De instroom is momenteel weliswaar gering, maar het rechts populisme doet de massa van de halfzachte middenmoot buigen. Het leiderschap van Rutte en vele andere politici komt dan ook neer op meebuigen.
    Maar kun je het Tunesië of vergelijkbare landen aandoen geprest te worden vluchtelingen en migranten op te nemen die naar Europa willen? Omdat deze ‘leiders’ vroeger op school met aardrijkskunde geleerd hebben dat Tunesië ook in Afrika ligt, en de Afrikanen kennelijk in Afrika moeten blijven, en eigenlijk liefst ook de Syriërs uit het verre Azië?
    Hier is de gulden regel in het geding. Gaan we anderen zo behandelen zoals we zelf behandeld zouden willen worden? En waar komen alle vluchtelingen, migranten eigenlijk vandaan? Treft bovendien ook Europa geen schuld? Zijn er hier wapens verhandeld bijvoorbeeld en is het kolonialisme al helemaal vergeten? Wil je zelf graag geen schuld dragen terwijl je dat wel hebt, maar gun je anderen die vermeende onschuld niet?
      ‘Ach het zijn gelukzoekers’ hoor ik sommigen en ook sommige politici zeggen. Heel simpel vraag ik met dan af: ‘Hebben wij recht op geluk en zij niet?’ Is er iets tegen geluk? Besef je nog wel wat dat eigenlijk is?

Bekijk het eens op kleiner niveau. Zouden wij zelf zo willen worden bejegend dat je geprest wordt de problemen van anderen oplossen? Is dat naastenliefde?
      Ja, de naastenliefde, daar moet ik aan denken. De christelijke Hongaren die zo graag voor hun naasten in de bres springen. Mooi christendom, maar met een heel valse ondertoon.
    Naastenliefde, een eeuwige waarde die het misschien toch niet overleeft. Anders gezegd, de gulden regel van de moraal, is dat echt goud? Ja er is een moreel principe in het geding, dat weliswaar vaker in het geding was, maar ook steeds weer een uiting was van diep inzicht en een hoge moraal. Gaat de Europese Unie dat te grabbel gooien? Denk liever eerst eens na.

De gulden regel is oud. Wanneer de regel onder druk eens niet wordt toegepast, wordt die vrijwel zeker daarna weer uitgevonden. De gulden regel bestaat altijd en overal weer en in vele vormen. Er zijn talloze culturele uitingen van vele volkeren, overal ter wereld, waar het inzicht van ‘helpt elkaar, zoals je zelf behandeld wilt worden’ bestaat. Eigenlijk overal.
    Er ligt een diep inzicht onder. Een cultuur kan er niet zijn als mensen elkaar niet ondersteunen. Personen, mensen moeten worden bezien vanuit het gezichtspunt waar je zelf aan hecht. Het gezichtspunt van de ander is het gezichtspunt van de mensheid. De christenen hebben hier geen abonnement op. Dus als ‘christelijk landen’ (vandaag) de naastenliefde in de uitverkoop doen, blijven tal van denkers hun betekenis houden, met betrekking tot hetzelfde principe.

De geschiedenis van de filosofie getuigt ervan dat het morele perspectief van de ander steeds weer opduikt. Of het nu intuïtief of rationeel is, of door een god op het bordje van de mens is gelegd, er zijn waarden die met eeuwigheid behept lijken te zijn. Een kleine greep uit deze geschiedenis.
    De regel is waarschijnlijk veel ouder dan de geschreven en overgeleverde taal. Maar in de eerste overgeleverde teksten duikt deze al op. De Chinese wijsgeer Confucius gebruikte al dezelfde termen als je nu nog hoort, waarin het perspectief van de ander bepalend is. Wat is menselijkheid? Antwoord: ‘Een ander niet aandoen wat je voor jezelf niet wilt.’ Hij pleit hij voor ‘shu’, voor wederkerigheid.
    Een andere Chinese filosoof was Mozi. Deze meende: ‘Als men het land van anderen zou beschouwen als het eigen land, wie zou dan nog opstaan om het land van anderen aan te vallen?’ Zo kan de vrede worden bewaard.
    In het boeddhisme, al in de eerste geschriften speelt de compassie een grote rol, niet alleen voor de mensen, maar voor de hele natuur. Van het christendom, hier welbekend maar lang niet altijd consequent bemind, moeten de bijbelse tien geboden uit het hoofd worden gekend. ‘Hebt uw naaste lief als uzelf.’ Mooi om elke dag te overwegen, ook in Hongarije.

In de sociale en staatsfilosofie van het Westen duikt het principe van wederkerigheid en het morele perspectief van de ander herhaaldelijk malen op.
    Thomas Hobbes is een grote naam in de staatsfilosofie. In zijn boek ‘Leviathan’  citeert hij ook letterlijk ‘Wat gij niet wilt dat U geschiedt, doet dat ook een ander niet.’ Dat is bij hem veel meer dan een herhaling van wat ieder al weet: deze regel vereist een sterke staatsvorm. Er is politieke organisatie nodig om de ethiek te garanderen. De regel zelf ziet Hobbes als een natuurwet, maar deze vereist dus een stevige garantie die weliswaar moeilijk te geven is.

Die laatste twijfel duikt ook bij Benedictus de Spinoza op. In zijn ‘Politieke verhandeling’  staat: ‘Hoewel overigens allen ervan overtuigd zijn, dat de godsdienst daarentegen leert, dat ieder zijn naaste als zichzelf moet liefhebben, dat wil zeggen dat hij het recht van de ander als zijn eigen recht moet verdedigen, hebben wij aangetoond dat deze overtuiging toch weinig vermag tegen de aandoeningen.’ Dat is niet niets. De godsdienstige onderbouwing alleen is te zwak, er is een politieke, staatkundige organisatie nodig. Daarom is de grondslag van de seculiere staat, de democratie en het recht zo wezenlijk. Het aspect van recht en wederkerigheid moet verankerd worden.

Een beroemde en misschien wel meest diepgaande poging tot zo’n verankering vinden we bij Immanuel Kant. Hij formuleert een ‘categorische imperatief’, een strikte eis bij moreel handelen uit te gaan van het standpunt van algemene wetgeving voor ieder. Niets doen dat je niet zou willen als wet die jezelf raakt.
    Bij tal van denkers komen sindsdien, net al voorheen, de noodzaak van sociale wederkerigheid naar voren. Bij John Stuart Mill, die in zijn liberale vrijheidsfilosofie de wederkerigheid van het recht en de vrijheid als voorwaarde ziet. Om de waarheid te leren kennen moet je je volgens hem verplaatsen in het gezichtspunt van de ander. Bij Karl Marx die stelt dat een volk nooit vrij kan zijn als het een ander volk onderdrukt.

Dan hebben we het nog niet eens over andere grote namen gehad. Over de vroege kerkvader Augustinus en later over Jean-Jacques Rousseau en Johann Gottlieb Fichte met hun pleidooi voor gelijkheid en vrijheid voor iedereen, of veel recenter over Emmanuel Levinas, die de hele antropologie, ethiek en visie op ‘waarheid’ fundeert op het perspectief van de ander.
    Jawel, men spreekt zo makkelijk over Westerse waarden. En ze zijn er, al zijn ze helemaal niet zo uniek Westers als soms wordt beweerd. Maar te grabbel gooien kan wel, zie de Hongaarse machthebbers van vandaag.
      Toch zal een echte politieke en economische solidariteit met Afrika, Azië en het Midden-Oosten de betere, de echte oplossingen moeten bieden voor concrete problemen. Radicaal rechtse praat kan gemakkelijk opkomen, zoals de huidige tijd leert, het verzet er tegen is echter een krachtige continue historische lijn, veel meer dan in de filosofie alleen.







NB – Deze blog is wat sneller geschreven dan gebruikelijk. Mogelijk wordt deze nog een keer verder en nauwkeuriger uitgewerkt, inclusief bijbehorende bronvermeldingen. Zeker met de kerkvaders erbij, vervolgens de grondleggers van de burgerlijke staat en de latere sociale alternatieven, is dat een interessante ethische en politieke exercitie. Nuttig voor vandaag de dag.