‘Als de mensen in staat waren al hun zaken volgens een vast plan te regelen of als hun lot hun altijd goed gezind was, zou het bijgeloof geen vat op hen hebben.’ – Spinoza
De oorzaken? Van het ontstaan van Islamitische Staat? De keer op keer gestelde vraag leidt vaak naar het antwoord dat uitzichtloze omstandigheden ertoe bijdroegen dat jongeren vertrokken naar Syrië, geradicaliseerd. Opgepikt door demagogen die er een organisatie van maakten.
En van het populisme? Deze ook vaak gestelde vraag leidt in feite tot hetzelfde antwoord. Het ‘Ze pakken onze banen af’ betekent gewoon ook een gebrekkig perspectief, uitzichtloosheid. Opgepikt door demagogen die er een organisatie van maakten.
De twee ogenschijnlijk totaal uiteenlopende situaties, het Midden-Oosten en Europa + de Kaukasus, voorzien in vergelijkbare posities voor mensen en volkeren, jongeren en ouderen.
Het ene spiegelt zich aan het andere.
Een overkoepelende aandacht voor de angst en aanvallen op de schijnbaar ooit zo vertrouwde identiteit van velen, vind je bij Benedictus de Spinoza. Lees niet alleen zijn ‘Ethica’, lees ook zijn heel actuele ‘Theologisch-politiek Traktaat’, uit 1670.
De allereerste regel in de ‘Voorrede’ zegt het al: ‘Als de mensen in staat waren al hun zaken volgens een vast plan te regelen of als hun lot hun altijd goed gezind was, zou het bijgeloof geen vat op hen hebben.’
Vat op het eigen leven? Maar dat was in Spinoza’s tijd vaak niet zo, en nu niet. Door verlies aan identiteit en grip, door gebrek aan gerespecteerd worden, door al die onzekere situaties die daardoor weer ontstaan, nemen mensen hun toevlucht tot wat Spinoza ziet als irrationele opvattingen en praktijken. Het is niet het atheïsme, het christendom, de islam of het boeddhisme, het is een bepaalde manier van omgaan ermee, ontstaan uit angst.
Is er ook een schuldvraag van belang? Bij de middeleeuwse kruistochten weet je het wel. Het waren de christelijke en islamitische helden die de andere niet respecteerden, onderweg tal van personen en groepen vermoordden en bovendien zich ‘en passant’ verrijkten.
Nu zijn er ook kruistochten. Het begin? Rusland valt Afghanistan binnen, Al Qaida valt New York aan, de grote president van de Verenigde Staten vernietigt de structuur van Irak en zet de soennieten voor schut. Doden en martelaars volop. Inderdaad is het zo met de waardigheid, het respect en de grip op het leven wel gedaan. Oorzaken en spiralen van het verder veroorzaken. De wereld in brand gezet door machtige mensen die vooral niet voor het Internationaal Strafhof komen.
Enig begrip mag er zijn. Betrek de strijders weer bij de samenleving, bevestig hun identiteit voor zover die past in de samenleving, geef hen respect en vooral ook werk. Stop niet alle ‘kleintjes’ in de cel zolang de ‘groten’ vrij loslopen.
Over de oorzaken kun je concreet zijn, maar de algemene visie van Spinoza spreekt ook boekdelen: ‘Want zolang de menselijke geest in twijfel verkeert, slaat hij bij het minste of geringste naar deze of gene zijde door, vooral wanneer hij opgejaagd door hoop en vrees aarzelt; in andere omstandigheden is hij weer vol overmoed, pochend en opgeblazen.’
Bron: Benedictus de Spinoza, Theologisch-politiek Traktaat, Vertaling door F. Akkerman, Wereldbibliotheek, Amsterdam 1997, p. 82.
