‘Slechts door het woord zijn we mens.’
De kranten vertellen ons dat Donald Trump een leugenaar is. In ieder geval straalt hij uit dat je met de waarheid veel kanten uit kan. Wat gaat hij in ‘godsnaam’ echt doen, zo vragen velen zich af. Ja, dat kan knap lastig worden.
Michel de Montaigne over Donald Trump? Beetje flauw natuurlijk zo’n titel. Toch moest ik even aan de arme Verenigde Staten denken toen ik gisteren las in de ‘Essays’ van de filosoof Michel de Montaigne (1533-1592). Mooi vertaald door Frank de Graaf, maar dit terzijde.
Montaigne is niet alleen een heel breed georiënteerd filosoof, zijn werk getuigt van groot inzicht in het dagelijks functioneren van de mens met al zijn onhebbelijkheden en hier en daar wat minder grote dwaasheden. Hij is een knap psycholoog geruime tijd voor het vak als zodanig bestond. Altijd inspirerend om in zijn werk te lezen.
Onhebbelijkheden? Montaigne wijdt in zijn ‘Essays’ een hoofdstuk aan leugenaars. Wat te denken van leugenaars? Zo moest ik toch nog even aan Trump denken. De man waarvan velen denken dat je zelf niet liegt wanneer je hem als leugenaar betitelt.
Nou, als dat waar is en ik Montaigne vervolgens wel geloof, krijgt de wereld nog wel wat met deze Trump te stellen. Want Montaigne maakt duidelijk dat het met de leugen zo simpel nog niet ligt. Wil je de waarheid weten, dan helpt het meestal niet de leugen alleen maar om te keren. Een omgekeerde leugen is niet noodzakelijk een waarheid, misschien zelfs nog geen deeltje ervan.
Montaigne zegt het zo: ‘Als de leugen, zoals de waarheid, maar één gezicht had, zouden we beter weten waar we aan toe zijn. Want dan zouden we het tegendeel van wat de leugenaar zegt als zeker beschouwen. Maar het omgekeerde van de waarheid heeft honderdduizend vormen en een onbegrensd gebied.’
Verschijningsvormen van de leugen. Wel honderdduizend, dat was in die tijd oneindig, inderdaad onbegrensd. Daar kan de politiek het dan mee doen, met zo’n man …
Toch houdt Montaigne vast aan de idee dat er waarheid bestaat. En dat daar aan gewerkt moet worden. Hij schrijft ook: ‘Liegen is waarlijk een vervloekte ondeugd. Slechts door het woord zijn we mens en door het woord staan we met elkaar in verbinding. Als we zouden inzien hoe ernstig, hoe afschuwelijk liegen is, zouden we het, en met meer recht dan andere misdaden, te vuur en te zwaard vervolgen.’
Montaigne komt op voor het handhaven van de waarheid. Zijn filosofie ontstaat vele jaren voor de vele kennis-relativistische standpunten waar veel mensen van tegenwoordig zo graag in wegvluchten. Maar ook toen – al sinds de Griekse filosofie – wist men heel goed dat net als de leugen ook de waarheid niet simpel is. En tóch, heel waardevol, je moet ervoor blijven opkomen. Liegen, de bewuste onwaarheid, ondermijnt alles, het hele menselijk bestaan.
Als een hedendaagse communicatiedeskundige of een diepdenkende existentialist weet Montaigne, ik het herhaal het graag: ‘Slechts door het woord zijn we mens.’ Dat woord moet waar willen zijn.
Als de waarheid nooit simpel is, vele kanten kent, en tot verschillende soorten ontkenningen kan leiden die niet eenvoudig begrepen kunnen worden door slechts de leugen te ontmaskeren, krijgt de wereld met Donald Trump nog heel wat te stellen. Waar gaat dit heen? Hoe daar greep op te krijgen door weldenkende mensen en activisten? Onwaarachtige politiek kan zich verhullen in, zoals Montaigne het uitdrukt, ‘honderdduizend vormen’.
Er zit niets anders op dan te blijven koersen op de waarheid. Vooral zelf niet de truc van de leugen overnemen, want daarin raakt uiteindelijk iedereen verstrikt. Het is niet onwaarschijnlijk dat dit laatste ook de mooiprater Trump zal overkomen. Daarvoor is hem ‘te vuur en te zwaard vervolgen’ dan niet eens nodig.
Hoe zou zelf de waarheid propagandistisch omkeren een doel kunnen zijn, als je bedenkt dat er wel ‘honderdduizend vormen’ van de onwaarheid in het geding kunnen zijn? En die – misschien past hier een bescheiden toevoeging – toch ook weer aspecten van de waarheid zijn of deze raken?
Spelletjes met de waarheid is spelen met vuur. Het sterkst blijft zelf de waarheid naar voren te brengen, een positieve en sociale politiek, een sterk alternatief tegenover negativisme.
Het is een goed idee van Montaigne: nooit de waarheid opgeven. Zelf nu niet vluchten in populisme en versimpeling, maar doorgronden wat het is, wat er gaande is, en welke waarheden mee kunnen spelen.
Goed van kwaad scheiden, en dát dan behouden. Slechts door het ware woord wordt men ten slotte mens. Ook al kent het ware woord waarschijnlijk toch wel meerdere varianten.
N.B. – Dit is de derde blog over Donald Trump, zie de vorige twee.
Misschien de laatste …?
Bron: Michel de Montaigne, Over leugenaars, in Essays, vertaling van Frank de Graaf, Uitgeverij Boom, Amsterdam, Meppel 1993, p. 53. ISBN 9060098676.
Montaigne (1533-1592)
