Toegegeven, het is een gewaagd beeld. Drie schijnbaar onvergelijkbare ‘dingen’ te vergelijken, een bos in de Achterhoek, de boeddhistische mandala en de staatsordening. Meer een denkspel dan dat het helemaal hoeft te kloppen.
Het bos
Bijna 40 jaar al kom ik in Lochem, het stadje waar mijn inmiddels hoogbejaarde schoonmoeder nog altijd woont. Als ik hier ben ga ik vrijwel altijd wel naar het bos van landgoed Ampsen. Honderden keren moet ik er geweest zijn. Het is een filosofisch bos, althans voor mij. Het is vrij groot, stil, hoog en ruim en heeft een gridstructuur. Dit schaakbordpatroon wordt hier een daar verrassend doorbroken, daar is het bos eerder beschut dan ruim.
Het bos denkt mee als er iets is om over na te denken of het nodigt ertoe uit. Voor een leeg hoofd is het precies even geschikt en zo heb ik er uren gelopen, vaak kijkend naar de vogels. Op het eerste gezicht zie je die hier niet zoveel, maar rustig lopend naar de goede hoekjes valt er veel te beleven. Deze week nog twee fraaie kuifmezen foeragerend op de grond betrapt en achterin Ampsen op de berken vloog een groep van wel zo’n tweehonderd sijzen steeds op en af.
Ruim kijken en ruim denken, dat gaat goed in het stille Ampsen. In de ruimte die het bos biedt.
De mandala
Het filosofisch bos, een mandala, speelveld van het verstand. Het bos als de ruimte van het verstand. Bij sommige hoeken weet ik nog waarover is nagedacht. De lange lege paden passen ook bij mijn hoofd dat dan vaak leeg is, maar in dit kader naar believen met van alles kan worden gevuld.
In mijn boek Boeddhisme en betrokkenheid (p. 106) haal ik de boeddhist Chögyam Trungpa aan die schrijft over wat de mandala is: ‘Het is de ruimte om een situatie te creëren, die gebaseerd is op territorium of grenzen.’ De mandala lijkt een speelveld af te grenzen, niet alleen als beperking, maar vooral om ruimte te scheppen. De chaos erop kan worden doorgrond, door verbeelding, door oefening, met als resultaat contact en realisme, althans tot op zekere hoogte. De mandala is psychologie en niet occult, hoeft dat niet te zijn. Het is een microkosmos, net als het bos waar je de structuur van proeft. En dat je met mandala’s vrolijk kunt knutselen? Dat zal ook wel rustgevend zijn.
De staat als speelveld van de vrijheid
Hoe groot is de ruimte van deze zelf gecreëerde kosmos? Als variant: kun je de staat zien als een afgepaald maatschappelijk speelveld? In 2009 schreef ik voor het Vlaams Marxistisch Tijdschrift een artikel dat onder meer gaat over de staat als speelveld, waarop verschillende soorten vrijheid kunnen bestaan.
Hier staat onder meer het volgende. Spinoza zegt: houdt goed rekening met het speelveld van de vrijheid. Wanneer je daarbinnen blijft zal men zich eerder vrij voelen. Marx voegt er iets wezenlijks aan toe: het komt erop aan de wereld te veranderen. Door gegroeid inzicht kunnen de handelingsmogelijkheden groter worden, dus per saldo het speelveld van de vrijheid ook. Dan worden oude kaders verlaten, grenzen overschreden.
In de eerste formulering (Spinoza) staan de grenzen van het speelveld ogenschijnlijk meer vast dan in de tweede (Marx), waarin de mens kennelijk zelf zijn maatschappelijke barrières weet te overwinnen. Het staat hier kort door de bocht, want ik studeer sindsdien op de vraag of Spinoza het reële speelveld, inclusief maatschappij en staat, ook niet heel dynamisch begrijpt en of Marx wel zoveel aan weet te vangen met de idee dat je de wereld kunt veranderen. Het is geen wedstrijd tussen twee grote filosofen, maar te zien in hoeverre ze aan elkaar iets toevoegen is interessant, ook in het licht van actuele discussies over politieke mogelijkheden en onmogelijkheden.
Het bos is als het ware een mooi speelveld voor het verstand. Om na te denken en om te ontspannen. En zo is de staat of een conglomeraat van politieke verbanden een speelveld van de vrijheid. Dus inclusief onvrijheid, concrete beperkingen, reële ruimte, individuele en meer collectieve (on)vrijheden, verschil in kansen om vrij te zijn en vrijheden te benutten, en noem maar op. De maatschappij laat iets toe, moreel of materieel, of juist niet en veel zit hier ergens tussenin, wat het niet makkelijker maakt, maar eerder complexer. Als vrijheid een waarde is, is de ruimte die de maatschappij ervoor biedt dus voorwaardelijk, een noodzaak.
Over dit speelveld van de vrijheid zijn enkele voorpublicaties af en over een paar jaar wil ik een omvangrijker resultaat van deze vragen presenteren, al zullen er open einden zijn. Er zitten veel kanten aan. Er goed over nadenken of juist even niet meer denken gaan beide heel goed in het stille Ampsen. Bij zonnig weer of in de mist.
Literatuur:
- Chögyam Trungpa, Ordelijke chaos, Het principe van de mandala, Uitgeverij Karnak, Amsterdam 1996.
- Jasper Schaaf, Boeddhisme en betrokkenheid, Kan de Boeddha-dharma bijdragen aan een marxistisch georiënteerde inzet van maatschappelijke betrokkenheid? Uitgeverij Dialectiek (eigen beheer), Groningen 2000.
Meer informatie op de website m.b.t. genoemd onderzoek en links naar diverse artikelen: klik hier
Landkaartje (Araschnia levana) in Ampsen, 30 juli 2013
Mist, Ampsen 11 december 2013
Achterin Ampsen, 11 december 2013
