In Turkije gaan honderdduizenden de straat op in actie tegen de autoritaire conservatieve islamisering door premier Erdogan. De achtergrond van de demonstranten loopt sterk uiteen, van studenten, scholieren, linkse en gematigde mensen, vakbonden en voetbalsupporters van verschillende clubs die samen optrekken. Veel jongeren, niet alleen jongeren. Eensgezind strijden ze tegen conservatisme en inperking van burgerlijke humane en religieuze vrijheden. Deze strijd is van grote betekenis, ook om een eenzijdige conservatieve interpretatie van de politieke islam een halt toe te roepen.
Een paar jaar geleden schreef ik het boek ‘Godsdienstkritiek, respect en actieve tolerantie’. In dit boek sluit ik aan bij de godsdienstkritiek van Ludwig Feuerbach en Karl Marx. Tevens pleit ik voor tolerantie, maar wel met een actieve discussie over fundamentele opvattingen, dus kritisch waar nodig. Ik kreeg de nodige instemming, sommigen vonden het zelfs vanzelfsprekend. Een enkele linkse lezer vond me wel wat erg tolerant bijvoorbeeld jegens de islam. Ook waren er die verbaasd waren dat ik geen goed woord over heb voor godsdienstcriticaster Richard Dawkins, wiens boek ‘God als misvatting’ door menigeen wordt omhelsd.
Is er reden nu er zoveel strijd binnen en rondom de islam gaande is, met als nieuw hoogtepunt de acties tegen het conservatisme van Erdogan, mijn mening te herzien? Beslist niet. Grofweg samengevat ga ik uit van drie principes:
1 – Tracht je eigen ‘fundament’ te begrijpen. In mijn geval vind ik de dialectisch-materialistische of evolutionaire wereldbeschouwing het meest plausibel. Daar heb ik argumenten voor, men leze het boek.
2 – Tracht beweegredenen van anderen, mensen met andere opvattingen, goed te begrijpen. Dus hun motieven, achtergronden en van daaruit hun ‘goede redenen’. Juist als je het niet met hen eens bent. Dit is het punt waar Richard Dawkins de boot mist. Hij zet gelovigen als ‘dom’ weg, en doet geen serieuze poging hun drijfveren te begrijpen of aan te voelen. Medestanders vinden dat misschien geweldig, maar mensen met andere ideeën bereikt hij nimmer. Godsdienstkritiek als zinloze haastklus, plat Amerikaans. Ook vanuit de evolutieleer zijn er gelukkig veel overtuigender ideeën over wereldbeschouwing. Daarover schreef ik elders al.
3 – Waar ligt de grens van tolerantie binnen een staat? De staat moet een speelveld van de vrijheid zijn, vrijheden van mensen mogelijk maken zolang die wederzijds respectvol zijn. Sleutelwoord is dan inderdaad respect. Mensen moeten anderen respecteren en verdienen daarmee het recht terug om zelf gerespecteerd te worden. Dit sluit gesprekken, discussie en meningenstrijd niet uit, in tegendeel zelfs. Waar respect en reflectie echter ophouden begint de intolerantie, de verdeeldheid en het risico van het verlies van de vrede.
Het derde principe is mogelijk binnen een seculiere staat, maar ook in een moderne staat waarin religieus geïnspireerde partijen de meerderheid hebben. En voor alle duidelijkheid: principes lossen nooit alles op. Ook deze drie principes leiden nooit tot kant een klare oplossingen. Er zullen altijd grensgevallen zijn, nodig om grondig te bediscussiëren.
In Turkije zijn overduidelijk het tweede en derde principe in het geding. Domweg zeggen dat Erdogan de meerderheid heeft en dat dus alles maar mag, staat zeker haaks op het derde principe, dat intrinsiek deel uitmaakt van een moderne, ontwikkelde democratie. Dat principe overstijgt verschillende culturen, ook al kunnen accenten verschillen.
Het Turkije van de conservatieve Erdogan perkt de vrijheden in. De strijd voor vrijheid en tolerantie, voor een moderne samenleving, hoe weinig ideaal die in veel opzichten ook nog is, verdient alle steun. Een krant schreef dat de acties nog niet getuigen van een revolutie. Alsof een krantenkop dat bepaalt … De Turkse strijd is wel degelijk principieel en van groot belang.
Jasper Schaaf, Godsdienstkritiek, respect en actieve tolerantie, Feuerbach herlezen, Uitgeverij Damon, Budel 2010, ISBN 978 90 5573 994 3
Dit boek is nog te bestellen in de boekhandel of met een mailtje bij mij, zie www.jasperschaaf.nl
