Van wie is het volgende citaat? ‘Want het doel dat het volk nastreeft, is hoogstaander dan wat de aanzienlijken beogen, aangezien deze laatsten willen onderdrukken en het volk alleen maar niet onderdrukt wil worden. Daarbij komt nog dat hij die de hoogste macht bezit, zich nooit tegen het volk veilig kan stellen wanneer dit hem vijandig gezind is, omdat het uit te veel mensen bestaat.’
Is dit een citaat van een immoreel denker? Zo klinkt het toch niet? Het is van Machiavelli, uit zijn bekendste boek ‘De heerser’.
Ten onrechte wordt Machiavelli vaak een immoreel denker genoemd. Pas ook weer in Filosofie Magazine (nr. 3 maart 2013, p. 79). In een aankondiging staat dat twee filosofen in twee dagen zullen uitleggen dat Machiavelli geen immoreel denker was. Voor wie de cursus niet volgt blijft echter toch het beeld hangen, een plat vooroordeel over de machtswellusteling Machiavelli.
Machiavelli (1469-1527) beschrijft in zijn boek wat een heerser moet doen om macht te hebben en te houden. Het is een ijzersterke psychologie van de macht. Hij laat zien dat je empirisch en realistisch moet zijn, anders ben je de macht zo kwijt: ‘Daarom moet een heerser, wanneer hij zich wil handhaven, leren om niet goed te zijn. En dit vermogen dient hij wel of niet in praktijk te brengen al naargelang de omstandigheden hem daartoe dwingen.’ Machiavelli zegt hier niet dat je maar slecht moet zijn, maar je moet er mee kunnen omgaan.
De uitspraak heeft een andere strekking dan een oproep goed of slecht te zijn. A-moralisme, maar eigenlijk zelfs dat nog niet. Want het gaat Machiavelli om het handhaven van de maatschappelijke orde, ten gunste van ieder die deelneemt aan de samenleving. Hij pleit niet voor een vorst die onderdrukt, hij pleit voor een samenleving die functioneert. In die zin een moreel betoog. Zo’n stabiele samenleving kon het twistende en van samenzweringen vergeven Italië van zijn tijd wel gebruiken.
Machiavelli breekt met het verleden. Hij is met zijn psychologie van de macht een modern denker. In de middeleeuwse maatschappij werden macht en machthebbers, vorsten en adel, door de kerk gesanctioneerd. Bij het opkomende humanisme en daarna de Verlichting moet de orde van de staat een seculiere grondslag krijgen. Machiavelli is een van de eersten die deze formuleert. Het is een basis voor de latere staats- en rechtsfilosofieën van Thomas Hobbes, Baruch de Spinoza, Jean-Jacques Rousseau en de Duitse Verlichtingsfilosofie. En nog steeds een startpunt voor verdere reflectie, om de morele kant van de macht te onderzoeken.
De macht is bij Machiavelli niet meer door god gegeven en verdeeld. Mensen doen zelf aan verdeel en heers. Machiavelli helpt mee dat te begrijpen. Het is moedig om zo realistisch te zijn als Machiavelli.
Bron van de citaten: Niccolò Machiavelli, De heerser, Athenaeum – Polak & Van Gennep, Amsterdam 2009, pp. 102 en p. 130.
Niccolò Machiavelli
Meer over Machiavelli, zie de weblog van 7 april 2019.
