Thomas More (1478-1535), Francis Bacon (1561-1626) – Utopisme en kennistheorie – Wat de geschiedenis van de filosofie te zeggen heeft (deel drie)

Kunnen de wetenschap en de filosofie de maatschappij duurzaam ordenen? En kan de politiek de natuur beheersen zonder nieuwe problemen op te roepen?


De utopie van Francis Bacon is niet afgemaakt. Het is eerder een schets, een aanzet. Met de nodige pretentie, het is het ‘Het nieuwe Atlantis.’ Het is een schetsmatig beeld van een wereld waarin de wetenschap de plaats inneemt van de heersers, gesitueerd als eiland in een verre zee. Een eenvoudige maar rationele samenleving.
    In deze samenleving wordt de natuur bestudeerd. De politicus wordt daarom vervangen door een geleerde. Er ontstaat dan de macht van de kennis, dus een meritocratie. Deze wetenschap heeft de totaal-blik van de filosofie nodig, anders blijft elke tak van wetenschap oppervlakkig. Daarom is inductie als methode nodig, maar een werkelijk kritische, die oppervlakkig geredeneer ver overtreft. Volgens Bacon zal de politiek totaal mislukken als zij gescheiden wordt van filosofie en wetenschappen. Derhalve zullen ook de filosofie en de wetenschappelijke methode van voldoende niveau en overtuigingskracht moeten zijn. Daar moet de inductie als methode garant voor staan.

Bacon heeft oog voor de verandering, maar ook voor de risico’s ervan. Daarom moeten de achterliggende verbanden onderzocht worden om de nieuwe ordeningspatronen te vinden die nodig zijn.
    Het gaat om een Nieuwe-Tijd-filosofie, de verandering wordt intuïtief en in het leven gevoeld, de woorden moeten erbij passen, de eenheid erin ontdekken. Aldus wordt de filosoof bij Bacon, dus ook een ziener, een strateeg, net als Plato en Aristoteles in hun tijd.
    Op deze manier wordt inductivisme creatief, vruchtbaar, noodzakelijk, mits de kleine concepten leiden tot de wetenschap van het geheel. Bacons inductivisme houdt aldus zicht op de eenheid der dingen, waardoor deze opvatting ook waardering kan krijgen voor andere filosofieën waar dat zo is.
    Bacons filosofie is ook een impuls voor verdere discussies over kennistheorie. Houdt vast aan een degelijke methode, pas dan wordt de werkelijkheid zichtbaar. Geen ruimte voor nep-nieuws, geen ruimte voor zogenaamde kennis die in werkelijkheid elke grondige onderbouwing mist. Daarmee is Bacons denken actueel, een argument tegenover de vele nepwaarheden die onderbouwing missen. Een hedendaagse Bacon zou kunnen eisen: smeed de brokken aaneen, op basis van de echte feiten.

In de nieuwe orde van onderzoek moet worden samengewerkt. Bacon denkt breed en praktisch. Ook over de samenwerking bij de onderzoeksprocedures en methoden die moeten kloppen. Anders is er geen wetenschap, geen echte kennis.
    Bacon stelt: ‘Wij hebben een radicale omwenteling nodig in de methodes van onderzoek en denken, in ons wetenschappelijk systeem en onze logica. We hebben een nieuw Novum Organon nodig, beter dan dat van Aristoteles en aangepast aan deze ruimere wereld.’
    Deze visie, gericht op een maatschappij die in beweging is, past bij een kritisch empirisme. Beelden tellen, maar fixaties ervan vormen al gauw een dwaalspoor.


Slotwoord. Het compliment van D’Alembert en Marx aan Bacon

Bacon werd in en na de Renaissance sterk gewaardeerd, zoals door de Encyclopedisten Denis Diderot en Jean le Rond d'Alembert. De laatste noemde Bacon de meest universele en de welsprekendste der filosofen. Dat is dus veel meer waardering dan een voor het empirisme alleen. Eerder een erkenning van de filosofie van het achterliggende feitenonderzoek, van de samenhang van die feiten. Dus de ware basis voor het experiment van de Encyclopedisten. Zij willen alle kennis samenbrengen om maatschappelijke vooruitgang te bevorderen.

Ook voor nu past een dergelijk kritisch constructieve houding van Bacon en de filosofen van de Encyclopedie, die feit én samenhang erkennen.
    Ook Marx waardeert de vooruitgang die de filosofie hier boekt. In hun boeken over de materialistische en historische filosofie – De Duitse Ideologie en De heilige familie – prijzen Marx en Engels Bacons consequente houding. Francis Bacon is voor Marx: ‘de ware stamvader van het Engelse materialisme en van alle experimenterende wetenschap.’
    Deze complimenten van de Encyclopedisten en van Marx en Engels laten de grote waardering zien voor de weg die Bacon gevonden heeft: kritisch experimenterend, maar – bijna als een Hegel – de samenhang bewarend, herontdekkend.

Hier hoort echter nog wel een kanttekening bij. Ook een ‘ware stamvader’ kan eerst nog met bepaalde oogkleppen rondlopen. Bij Bacon denk ik dan vooral aan de bijzondere taak die Bacon voor de wetenschap weggelegd ziet. Het doel van de regering is volgens hem ‘de natuur bestuderen’. En wel om de natuur dienstbaar te maken aan de mens. Tegenwoordig weten we hoe eenzijdig en gevaarlijk de mensheid deze verhouding van natuur en kennis heeft opgevat.
      En helaas zijn de oogkleppen nog niet verdwenen. Zo zien veel bedrijven vaak slechts de dollartekens wanneer weer een veld van de natuur wordt open geploegd om het vervolgens rücksichtslos te exploreren. Terwijl een ware Bacon van nu voorzichtig aan zou doen, juist niet blindelings vooruit, maar in harmonie en samenwerking zou trachten kennis en industrie duurzaam te ontwikkelen.
    Ook een ware of leerzame filosofie moet altijd kritisch bekeken worden. Om je doel niet voorbij te rennen. Ook een Verlichte filosofie verdient op haar tijd opnieuw een Nieuwe Verlichting. En dat is niet alleen noodzakelijk, maar ook heel boeiend: dat de ingrediënten vaak weer op hetzelfde neerkomen, een zekere vrijheid, respect, technische vooruitgang, een ‘vruchtbare’ economie etc., maar ook het beheersen en terugdringen van een dadendrang die leidt tot vernietiging van de natuur. Inderdaad heeft Francis Bacon dan een belangrijk uitgangspunt punt: het doel van de regering is de natuur te bestuderen, om die te behouden. Een zekere matiging moet altijd een rol spelen en dogmatische dadendrang inperken. De balans blijven zoeken. Als dat lukt ontstaat een mooi optimisme, een tegengif in pessimistische en chaotische tijden. Precies iets voor vandaag de dag…



‘Wij hebben een radicale omwenteling nodig in de methodes van onderzoek en denken, in ons wetenschappelijk systeem en onze logica. We hebben een nieuw Novum Organon nodig, beter dan dat van Aristoteles en aangepast aan deze ruimere wereld.’

Francis Bacon