Henriette Roland Holst werd geboren op 24 december 1869 en overleed op 21 november 1952, dus 60 jaar geleden. December is haar verjaardagstijd. Misschien zijn meer straatnamen naar haar genoemd in schrijversbuurten, dan in wijken met de straten van politici. Ik heb het niet geturfd. Roland Holst was beide, of nog meer: schrijfster, dichteres, politica, filosofe en feministe. Dat niet allemaal apart, maar tegelijk. In haar leven is altijd dezelfde sociale en ethische ondertoon herkenbaar, al was ze aanvankelijk marxistisch georiënteerd en later religieus socialiste.
Haar socialistische inzet en veelzijdigheid zijn te waardevol om te vergeten. Een paar opmerkelijke momenten uit haar leven nodigen misschien uit je verder in de sociale geschiedenis van haar tijd, de eerste helft van de 20e eeuw, te verdiepen. Zonder die tijd is de huidige niet te begrijpen. Opmerkelijke momenten, meer zijn het hier niet. Een verdere samenhangende analyse mag men elders opzoeken.
In haar levensherinneringen ‘Het vuur brandde voort’ schrijft Roland Holst hoe zij door de politicus-dichter Herman Gorter overgehaald werd zich in Marx’ werk te verdiepen: ‘In het begin van het najaar (1896) kwam Gorter, die wij in een poos niet gezien hadden, bij ons binnen lopen. Hij vertelde ons dat hij druk in Marx zat te studeren en ried mij aan ‘Das Kapital’ te lezen. Dat was de sleutel tot begrip van de maatschappij. En zonder dat begrip kon men onmogelijk goede en grote poëzie maken.’
Voor Henriette Roland Holst is dit een begin van actief partijlidmaatschap van de SDAP (vanaf 1897), het Revolutionair Socialistisch Verbond, de CPN en andere organisaties. Zij is altijd actief, bewogen, wat ook in haar gedichten tot uiting komt.
Roland Holst schrijft dat zij ‘Das Kapital’ aanvankelijk moeilijk vindt, maar deze moeilijkheden overwint. In feite is zij een van de weinigen die in de vroege socialistische beweging een uitgebreide historisch-materialistische analyse maakt van de Nederlandse samenleving. Dit is het nog steeds goed leesbare ‘Kapitaal en arbeid in Nederland’, een omvangrijk werk waarvan het eerste deel in 1902 verschijnt, een vervolg in 1932.
Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog raakt de socialistische beweging verscheurd. Eén van de eerste internationale initiatieven van socialisten om zowel de eenheid als de vrede te herstellen was de Conferentie van Zimmerwald (Zwitserland) van 5 tot 8 september 1915. De Nederlandse revolutionaire socialisten lieten het hier afweten, behalve Roland Holst die dus de enige aanwezige Nederlander was. Zij is ook bepaald niet bang uitgevallen, reizend door oorlogvoerend Europa naar Zwitserland en met een omweg weer terug via Frankrijk, om de Zimmerwald-verklaring te verspreiden. Belangrijke deelnemers waren Lenin en Trotzki.
De slotverklaring roept op tot eenheid, vrede en socialisme, en zegt: ‘De stelling voor de vrede moet worden aanvaard, voor een vrede zonder annexaties of schadeloosstellingen’ en ‘Het zelfbeschikkingsrecht der volkeren moet de onwrikbare grondslag bij de regelingen der nationale verhoudingen zijn.’ In de verwarring die in Europa heerste toen ook socialisten elkaar aan het front bevochten, was Zimmerwald een belangrijk hoopvol teken. Het was ook een van de initiatieven die een basis legden voor de latere internationale solidariteit met de Russische revolutie.
In haar lange actieve leven ontmoet Roland Holst vele bekende Nederlandse en buitenlandse socialisten. Zo was zij bevriend met Rosa Luxemburg, over wie zij in 1935 een biografie schrijft. Met de Nederlandse revolutionair socialist Henk Sneevliet voerde zij een uitgebreide correspondentie, die in 1995 door het IISG is gepubliceerd. De internationaal actieve Sneevliet was nog medeoprichter van de Indonesische Communistische Partij (PKI), en van de Communistische Partij van China.
Genoemde briefwisseling laat veel van hun overwegingen en van politieke feiten van en rondom de socialistische beweging zien. In 1927 dringt de Komintern er bij de Chinese communisten op aan een sociale revolutie te ontketenen, terwijl de Kwomintang op dat moment veel sterker is. Roland Holst schrijft hier in een van haar brieven aan Sneevliet heel kritisch over: ‘Wat zeg je van (het) nieuwe debacle in China? Men schijnt absoluut teruggekomen tot de putschen en gaat door roekeloos mensenlevens op te offeren, de waarschuwing van Lenin ‘man soll nicht spielen mit dem Aufstand’, schijnt geheel vergeten. En voor Sowjet Rusland zelf is het ook een debacle; hoe is het mogelijk om, na een zo veelbelovend begin, een zo stomme politiek te volgen, dat men alles verliest, ‘de eer’ incluis.’
Heel haar leven is Henriette Roland Holst uiterst betrokken en actief voor het socialisme, de vrede en de strijd voor rechten van vrouwen. In bovengenoemd citaat stelt Herman Gorter dat begrip van de maatschappij een basis is voor goede poëzie. Roland Holsts drama-stukken en poëzie getuigen hiervan. In 1946 verschijnt de bundel ‘Uit de diepte’, over het verdriet van oorlog, bezetting, honger en misdaad. Er staan gedichten in over de jodenvervolging en de strijd ertegen, de Februaristaking. Ook is er een ‘In memoriam’ voor Henk Sneevliet, die door de Duitsers al in april 1942 was gefusilleerd. Het eerste couplet luidt:
Weer valt een schot in de al dunne nacht.
Nog een. Dan zes. Wij kunnen ze niet horen
hoe scherp we luisteren – Geen geluid verraadt
de zware steen. Maar ook ons hart hield wacht
en dat hoort fijner dan de fijnste oren
als het om dood of leven gaat.
Bronnen:
- H. Roland Holst-Van der Schalk, Kapitaal en arbeid in Nederland, Bijdrage tot de economische geschiedenis der 19e eeuw, Uitgeverij A.B. Soep, Amsterdam 1902.
- Henriette Roland Holst-Van der Schalk, Kapitaal en arbeid in Nederland, Vierde verbeterde en met een tweede deel vermeerderde druk, W.L. & J. Brusse’s Uitgeversmaatschappij, Rotterdam 1932.
- Henriette Roland Holst-Van der Schalk, Rosa Luxemburg, Ihr Leben und Wirken, Jean Christophe-Verlag, Zürich 1937. (Ned. uitgave in 1935)
- H. Roland Holst, Uit de diepte, Tijdgedichten, De Gulden Pers, Haarlem 1946. Het geciteerde couplet staat op p. 7.
- Henriette Roland Holst-Van der Schalk, Het vuur brandde voort, Levensherinneringen, Vierde druk, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam 1979. De eerste druk is van 1949. Het citaat over Gorter staat in de vierde druk op p. 97, de citaten uit de Zimmerwald-verklaring op pp. 250-251.
- Nico Markus (red.), ‘Waarom schrijf je nooit meer?’, Briefwisseling Henriette Roland Holst – Henk Sneevliet, Stichting beheer IISG, Amsterdam 1995. Het citaat staat op p. 399.
- Standaardwerk over HRH: Elsbeth Etty, Henriette Roland Holst (1869-1952), Uitgeverij Balans, z.p. (Amsterdam) 1996. (Dit werk gaat iets minder diep in op de filosofie van HRH)
- Standaardwerk over de conferentie van Zimmerwald: Horst Lademacher (Hrsg.), Die Zimmerwalder Bewegung, Deel I, Protokolle, deel II, Korrespondenz, Voor het IISG uitgegeven door Uitgeverij Mouton, The Hague, Paris 1967.
Henriette Roland Holst
