Friedrich Engels schreef een ‘Dialectiek van de Natuur’. Een studie die nooit gereed kwam. Engels beschrijft kenmerken van dialectische processen. In ‘Karl Marx, Bekend en onbekend’ besteed ik hier enkele hoofdstukken aan. Eén gaat over de dialectische omslag van kwantiteit in kwaliteit. Zo’n omslag ontstaat door de spreekwoordelijke druppel die de emmer doet overlopen. Kleinere veranderingen kunnen per saldo leiden tot structurele of systematische veranderingen, die niet zo makkelijk terug te draaien zijn. Dit kan zowel in de maatschappij als in de natuur spelen.
Radicale socialisten willen ‘system change’, een andere maatschappij. Dan zijn er wel bepaalde voorwaardelijke veranderingen nodig die leiden tot een echt andere structuur. In dat geval wordt die structuur als nastrevenswaardig gezien.
Een nieuwe structuur kan echter juist ook heel ongewenst zijn, zoals wanneer kleinere verslechteringen leiden tot een diepgaande inbreuk. Bijvoorbeeld maatschappelijk bij verarming voorbij een punt waar mensen er niets meer tegen kunnen doen en verloedering resteert. Of in de natuur bij areaalvermindering met fatale gevolgen voor bepaalde soorten.
Vorige week hield de Waddenvereniging in Delfzijl een ledenbijeenkomst over de structurele verslechtering van het leefmilieu in het Eems-estuarium. De Eems en de Westerschelde zijn de enige overgebleven estuaria van Nederland, de meeste zijn immers afgedamd. In een getijdengebied waar rivieren in de zee stromen en de zee bij vloed het land in, heeft het water ruimte nodig. Het water moet in een natuurlijke loop in en uit kunnen stromen. Dan ontstaat door algengroei een primaire voedselproductie waardoor bodemdieren kunnen leven, die weer door vogels gegeten worden, zodat per saldo een keten van levensvormen functioneert. Door toenemende kanalisering en uitbaggering stroomt in de Eems het water echter met te veel kracht in en uit. Daardoor is het water sterker dan normaal vertroebeld, komt er te weinig licht door en is de voedselketen verstoord.
De bijeenkomst beoogde in een breed gezelschap na te denken over oplossingen. Hier stelde iemand de vraag of de vertroebeling niet een kwestie is van ‘meer of minder’, van een geleidelijk proces, een kwestie van maat. De inleider gaf daarop aan dat er in de jaren negentig sprake was van ‘wat de Engelsen noemen, een system change’. Het gaat om een omslagpunt, waarop de vertroebeling zo sterk wordt dat het leven van algen op die plaatsen onmogelijk is. Tussen 1960 en nu, dus in 50 jaar zijn er op de meest vertroebelde plaatsen in het estuarium tien keer zoveel slibdeeltjes per liter. Het gaat niet om schadelijke stoffen op zich, maar om losgewoelde deeltjes. In de jaren negentig was er een kwalitatieve omslag. Toen werd de waterkwaliteit door vertroebeling echt anders en werd de primaire voedselproductie geblokkeerd.
Er zijn oplossingen nodig die deze ‘system change’ ongedaan maken. De natuurlijke verhoudingen tussen lengte, breedte en diepte moeten worden hersteld. Hiertoe worden verschillende mogelijkheden onderzocht, zoals minder baggeren, ondiepten aanleggen op bepaalde plaatsen, een grotere kom in de Eems en Dollard realiseren, enzovoorts. De uitkomst is nog onbekend.
Omslag van kwantiteit naar kwaliteit of omgekeerd, een system change. Het zijn termen die in zekere zin al ontleend kunnen worden aan de Griekse dialectische filosoof Heraclitus. Deze had het overigens ook over stromen en rivieren. Misschien wilde Heraclitus zeggen dat onze kennis over de verandering vaak maar beperkt is, een risico dat in feite dus ook bestaat bij de ecologie van de Eems. Met de latere Hegel kreeg het dialectisch denken steviger voet aan de grond, gevolgd door Marx en Engels.
Tegenwoordig lijkt het dialectisch denken uit de mode. Maar in andere woorden bestaat dit nog altijd, zoals op de bijeenkomst van de Waddenvereniging bleek. De natuur en de sociale realiteit zitten vol dynamische processen, met alle risico’s van dien. Een ‘goede’ wetenschap drukt die dan ook uit in zo goed mogelijk passende, dus dynamische termen. Al lijkt Hegel soms vergeten, denkvormen die realistisch zijn zullen blijven zoeken naar termen die helpen de dynamiek van langer lopende processen te begrijpen.
Ecologie en evolutie, natuur en maatschappij, een optelsom blijkt meer te impliceren dan het optellen zelf. De verdergaande effecten en interacties van meespelende factoren kunnen worden versterkt, afgeremd, omgebogen of omslaan. Hiernaar kijken behelst het kijken naar de delen van de som, maar ook naar de verdere context. Zo kan in de Eems en de Dollard naar een reeks van maatregelen worden gekeken, naar de te diep uitgebaggerde vaargeulen, maar ook naar het brede veld er omheen met de verschillende onderlinge relaties en doorwerking van allerlei factoren.
Bronnen en informatie over de ecologische situatie van de Eems vind je op:
Rijke Waddenzee en Waddenvereniging
Zoektermen, kies bijvoorbeeld Eems, Dollard of Eems-estuarium.
Over Friedrich Engels’ ideeën over ‘dialectiek van de natuur’, zie o.m.:
• Friedrich Engels, Dialektik der Natur, in K. Marx, F. Engels, Werke, deel 20, Dietz Verlag Berlin div. jrt., pp. 305-570.
Dit werk is integraal en in fragmenten ook digitaal te vinden op het internet.
• Jasper Schaaf, Karl Marx, Bekend en onbekend, Dialectiek (eigen beheer), Groningen 2000.
De hoofdstukken 9 t/m 11, pp.73-122, gaan over Dialectiek, natuur en geschiedenis, aan de hand van de vier belangrijkste kenmerken of wetten van de dialectiek zoals Friedrich Engels deze beschrijft.
