Voor de Nederlandse kennisname van Karl Marx’ werk is een nieuwe mijlpaal bereikt. Het tweede deel van ‘Het kapitaal’ is vertaald in goed Nederlands en nu als boek verkrijgbaar. Leendert Erkelens is de vertaler, Adrien Verlee de kritische meelezer bij het monnikenwerk dat voor de vertaling nodig was. Van deel 1 van ‘Het kapitaal’ bestaan al langer enkele vertalingen, voor de vertaling van de delen 2 en 3 waren al vaker plannen gesmeed en concepten geschreven, het daadwerkelijk afmaken was een ander verhaal.
De nu gereedgekomen vertaling was – toen nog niet helemaal áf – eerst op het Marxistisch Internet-Archief gepubliceerd en is nu in boekvorm verkrijgbaar. De verbeterde internet-versie is er ook nog, zie https://www.marxists.org/nederlands/index.htm
De nieuwe papieren versie is een forse stap vooruit, want ‘Het kapitaal’ is toch wel een werk dat zich van papier makkelijker laat verorberen dan van het beeldscherm. Nog mooier: aan de vertaling van deel 3 wordt ook al gewerkt. Een voorlopige versie kun je al lezen op de net genoemde website.
Het nieuwe boek bevat behalve de volledige tekst van deel 2 een heldere introductie van de Belgische marxist Ernest Mandel tot dit tweede deel van ‘Het kapitaal’. Dat helpt de lezer goed op weg. Een reden te meer het boek aan te schaffen.
Een mijlpaal, inderdaad, want ‘Het kapitaal’ is toch een van Marx’ hoofdwerken, of zelfs hét hoofdwerk, en dan is het maar vreemd genoegen te moeten nemen met alleen deel 1, dus met een half werk. Hier hoort echter wel een hele geschiedenis bij. De geschiedenis van Marx’ wetenschappelijke lange zoektocht, inclusief de afloop waarin zijn vriend en vertrouweling Friedrich Engels uiteindelijk de delen 2 en 3 van ‘Het kapitaal’ heeft geredigeerd uit Marx’ nagelaten brokstukken. En deze vervolgens heeft gepubliceerd en gepropageerd.
Ook wilde Engels het vierde nog onafgemaakte deel ‘Theorieën over de meerwaarde’ publiceren, maar dat is hem niet meer gelukt. Dat heeft Karl Kautsky nadien, tussen 1905 en 1910 gedaan.
Deel 1 van dit werk, het verreweg meest bekende – zeker de politieke slotpassages ervan – wordt vaak al beschreven als ‘Het kapitaal’ alsof het helemaal gereed en afgerond was. Dat was het echter bij lange na niet en Marx heeft vrijwel tot aan zijn dood hieraan zitten puzzelen. Het is ook niet niets, het hele kapitalistische stelsel wordt in al zijn werkingen, de productieve en destructieve als theorie beschreven. Een wetenschappelijke beschrijving als weerspiegeling van heel de kapitalistische productieverhoudingen.
Deel 1 start: de begrippen, de ‘hoofdwetten’, het historisch perspectief en ook nog een beetje de internationale verhoudingen. En hier zitten lastige begrippen bij, zoals ‘waarde’, wat dat is, wat voor soorten ervan zijn, hoe waarde ontstaat en hoe het kan verminderen, vervluchtigen zelfs. Enzovoorts, de basis van een ongeveer alles omvattende analyse.
Dat te lezen vergt al de nodige aandacht. Lezen, herlezen en dan nog maar een keer om er overzicht van te krijgen. En die inspanning blijkt dan ook nog een onverbiddelijke voorwaarde om de omvangrijke delen 2 en 3 goed te kunnen lezen.
Zo’n strenge voorwaarde lijkt natuurlijk een minder mooie boodschap bij deze nieuwe mijlpaal. Het nu vertaalde werk is eigenlijk pas goed te doorgronden als men deel 1 ook heeft verwerkt. Niet alleen aanvankelijk in homeopathische hoeveelheden – zoals Marx’ vriend Joseph Dietzgen ooit suggereerde als leesmogelijkheid – maar toch wel als geheel. Dus liever twee keer lezen dan maar half.
Anderzijds als dat eenmaal is gebeurd, is deel 2 een wenkend perspectief voor wie de werking van het kapitalistische productiestelsel beter wil begrijpen. Want deel 2 concretiseert, verbijzondert. Tal van voorbeelden worden gegeven. De start is ook hier nogal abstract, kernachtig: het ontstaan van de geld- en warencirculatie, de cyclus van geld, investeren in arbeidskracht en productiemiddelen, vormen van productieve arbeid en de creatie van waarde en meerwaarde, die vervolgens weer de verschijningsvormen van winsten en geld aannemen. Ofwel de beschrijving van het circulatieproces van het kapitaal, in werking op maatschappelijke terreinen, zoals industrie en landbouw en hoe in de productie geld, arbeid, nevenfuncties en de tijd hun rol spelen. Het kapitaal wordt getoond in vele gedaanten, als geld, als waren, en als motor van tal van kapitalistische verschijningsvormen, onder de dwang van de hoofdwet voor de kapitalist: accumuleer!
Dit als minimale aanduiding van wat Marx allemaal biedt en vaak herhaalt om maar duidelijk te zijn. Deel 2 concretiseert de kringlopen van geld en productief kapitaal en het nog niet als Nederlands boek gepubliceerde deel 3 beschrijft het totale proces van de kapitalistische productie met daarin de zichtbare en mogelijke crisisverschijnselen die in dat stelsel kunnen of waarschijnlijk zullen optreden.
Het is theorie, dus afstandelijk, rationeel. Marx toont zich in zijn schrijven aan ‘Het kapitaal’ een strenge wetenschapper. Waar blijft dan de politiek in dit verhaal? Soms zijn er mensen die bij het lezen van Marx’ ‘Kapitaal’ teleurgesteld zijn. Men verwacht soms (te snel) even te horen hoe het zit. Het ging toch om revolutie? Marx is echter geen profeet, maar wetenschapper én politicus. Hij wil wel radicaal zijn in zijn streven naar een betere samenleving, maar daarvoor nooit de reële mogelijkheden te buiten gaan, want dat zou immers op zinloze energieverspilling neerkomen. Deel 2 stelt in dit opzicht (sommigen) misschien wel meer teleur dan de delen 1 en 3, waar de politiek vaker expliciet om de hoek komt kijken.
Maar toch, als je goed leest zegt Marx ook dat heel het kapitalistische stelsel eigenlijk ‘makkelijk’ kan worden afgeschaft, bij de juiste kennis, de juiste wil en de juist georganiseerde politieke macht van de arbeidersklasse.
In deel 2 blijft dat meestal impliciet, het achtergrondverhaal. Maar lezend stuit je dan toch op enkele uitspraken die laten zien dat Marx er vanuit uitgaat dat je de kapitalistische maatschappij kunt afschaffen en dat hij vindt dat je dat ook moet doen, dat dit sociaal en rationeel is. Een grote verandering die niet extreem is, maar zelfs logisch.
Zo schrijft hij dat in de kapitalistische maatschappij overschotten tot crisis leiden. Dat laatste hoeft echter naar zijn mening niet: ‘Op zich zijn dergelijke overschotten geen slechte zaak maar een voordeel; het is echter een kwaad in de kapitalistische productie.’ (deel 2, pag. 404)
En bij deze genoemde ‘geen slechte zaak, maar een voordeel’ kiest Marx dan een verrassend luchtige toon: ‘Is de kapitalistische vorm van de reproductie eenmaal afgeschaft dan komt het erop neer ….’ Enzovoort. Die vorm afschaffen gewoon dus, hoepla!
Want de kapitalist is, door zijn systeem, de bijbehorende logica en zijn vervreemde psychologie immers onmachtig iets zinnig met overproductie en overschotten te doen. Of hij probeert het op straffe van zijn eigen opheffing. Daarom vervolgt Marx, een alternatief noemend tegenover de kapitalistische chaos: ‘Een dergelijke vorm van overproductie staat gelijk aan controle van de maatschappij over de materiële middelen ten behoeve van de eigen reproductie. Binnen de kapitalistische maatschappij is dit echter een chaotisch aspect.’ Dat laatste is precies wat ook in hedendaagse crises zo vaak wordt gevoeld. De overmaat aan rijkdom die tegelijk armoede en verwarring zaait.
Engels maakte uiteindelijk Marx’ laatste geschriften klaar voor publicatie. Al kon ook hij niet alles meer gereed maken, maar wel hun beider gedachtelijn verhelderen. Over het afschaffen van het productieve maar uiteindelijk irrationele productiestelsel liet hij eerder zich krachtig uit, namelijk in 1867 bij zijn bespreking van het toen zojuist verschenen het eerste deel van ‘Het kapitaal’.
Goed om hier nog even eraan te herinneren wat Engels dan schrijft over Marx’ visie: ‘… wie ogen heeft om te zien, die ziet hier de eis van een sociale revolutie duidelijk genoeg gesteld. (…) Het gaat hier om de afschaffing van het kapitaal überhaupt.’ (Marx, Engels Werke, Berlin 1973, deel 16, pag. 216)
Marx’ werken dragen bij de maatschappij te doorgronden, de middelen voor actie en verandering te organiseren en gezamenlijk te werken aan een beter, rationeler en duurzamer maatschappelijk systeem. Dat is geen eenvoudige opgave. Er is naast actie en lef, ook veel kennis en inzicht voor nodig.
Daarom moeten we de zojuist toegevoegde schakel van deze kennis, voor de Nederlandse taal, deel 2 van ‘Het kapitaal’ met blijdschap verwelkomen. Een politieke steun in de rug, op basis van veel studie en goede argumenten.
Waar kun je het boek ‘Het kapitaal, deel 2’ kopen?
Voor België zie: https://nl.marxisme.be/product/marx-het-kapitaal-deel-2/
Voor Nederland, te koop in Amsterdam bij: International bookshop Het Fort van Sjakoo.
Zie het adres op internet, dit is ook het adres om eventueel te bestellen met verzending per post.
In Groningen te koop bij boekhandel Godert Walter en bij boekhandel Van der Velde.
Prijs in de boekhandel € 28,50
Website Marxistisch Internet-Archief, Nederlandstalig:
https://www.marxists.org/nederlands/index.htm
Karl Marx (1818-1883)
