Precies zeggen waar het op staat: ‘Over het neoliberalisme dat de wereld regeert: ‘Noem het gewoon wat het is: autoritair kapitalisme.’’
Hoe actueel is dit? Het is een uitspraak van de Portugese schrijver José Saramago (1922-2010) uit 1998, twintig jaar geleden. Nog heel actueel. Zeggen waar het op staat is hét kenmerk van Saramago’s leven en zijn boeken.
Lees bijvoorbeeld zijn laatste, onafgemaakte roman ‘Hellebaarden’, waarin hij zijn stem verheft tegen uitbuiting en geweld.
Een oud uitgebreid interview uit De Volkskrant van 25 september 1998. Wanneer de Nobelprijswinnaar Saramago nog geleefd zou hebben, zou hij er waarschijnlijk geen woord van teruggenomen hebben.
Of toch misschien dit: ‘Er heerst een mentale stilte waarin het denken het nulpunt aan het naderen is.’ Nu, twintig jaar later, heerst vooral mentale herrie, ketelmuziek en afgunst. Maar Saramago heeft toch gelijk: achter al die herrie bestaat een grote morele leegte.
Saramago zegt in het interview en in al zijn boeken dat er nagedacht moet worden: ‘De hele wereld die vroeger bestond, dacht na.’ Is dit een feit? Vooral een opdracht, het gaat om de taak van ‘de filosofen, de schrijvers, de dichters’.
Hij noemt zichzelf, zoals zo vaak, ‘een linkse man’ en vertelt er gelijk bij ‘Ik weet dat mijn opvattingen niet erg in de mode zijn.’
Even later maakt hij duidelijk dat dit vooral ontstaat uit het vooroordeel tegen communisten, socialisten. Alsof die altijd maar passen in het vooroordeel van dogmatische, klakkeloze volgers en cynische mensen.
Saramago: ‘Het zou droevig zijn als links niet bij machte is de ondergang te overleven van wat ze noemen het reële socialisme, wat natuurlijk geen socialisme was. Neem de Sovjet-Unie: sommigen die aan de macht waren voor de val, zijn dat nog steeds. Socialist zijn, communist zijn is een geestestoestand. Als je die geest vasthoudt, kun je alle frustraties overleven.’
Socialisme is een geestestoestand, een manier van denken en bewust zijn, een taak voor de filosofie die werkelijk solidair en geëngageerd is, die hardop spreekt en het gevecht aangaat om dat denken weer algemeen te maken.
Het kan bestaan in de literatuur, zoals Saramago bewijst. Het kan steeds weer, op zoveel manieren. Ook gewoon door iedereen, heel dicht bij huis.
