De vrijheid is maar een vreemd ding. Eeuwig en oneindig, maar als er om vrijheid gestreden wordt blijkt het altijd weer om concrete vrijheden en onvrijheden te gaan. Grenzen bepalen, beperkingen overwinnen, onrecht of bepaalde meningen verafschuwen of juist niet, al dat soort dingen.
Toch is de vrijheid geen ding, maar een verhouding tot iets, tot heel veel. Daarom zal de vrijheid altijd bevochten worden en nooit perfect bereikt.
Wel kun je een heel eind komen. Wat de wereld aan vrijheden al heeft opgeleverd is ongeveer even rijk én soms problematisch, als alle beperkingen, onvrijheden en ideologisch en fysiek geweld.
De vrijheid is aldus altijd in het geding, wel soms explicieter dan een andere keer, en hoeveel definities van de vrijheid er ook bestaan – goede en domme – er hangt vaak een sfeer van verwarring en misleiding om de vrijheid heen.
Een verhouding dus. Nooit klaar, want datgene waartoe de vrijheid zich verhoudt is evenzeer in beweging. Vrijheid van meningsuiting? Jawel, tot iets gezegd wordt dat mogelijk niet deugt. Zoals iets dat geweld en doodslag oplevert, een effect heeft dat veel groter is dan het fijne gevoel dat je je nu eens echt kunt uitspreken.
Gelukkig blijft ook dat een momentopname van de verhouding van vrij en onvrij. Wat vandaag niet kan, kan morgen wel. Of anders, wat nu kan, kan soms met reden morgen niet meer.
Dit is nog abstract natuurlijk, vul het allemaal maar in. Keuzevrijheid? Jawel, maar de uitleg past bij wat nu mogelijk is en voorzien wordt, en dat raakt maar ten dele de werkelijke toekomst waarop de vrijheid zich wil oriënteren.
Vrijheid heeft geen begin en geen eindpunt. Dat wordt ook duidelijk als je ziet hoe concreet vrijheden en onvrijheden gevoeld worden, reëel worden of juist weer worden opgeheven. Misschien niet eens zozeer opgeheven door een verbod, maar als relevant punt. Vrijheid waar niet voor gevochten hoeft te worden is een vrijheid van niets. Daar praat men allang niet meer over. Soms blijkt dat dan weer te weinig.
Geen begin en eindpunt. Concreet en oneindig hebben een verband. Zo is het ook in de geschiedenis. Pas las ik het boek over De Wadden van Mathijs Deen, over het gebied dat voor mij een heel concrete vrijheid betekent.
In dat boek veel geschiedenis, glashelder en boeiend gepresenteerd. Alsof je erbij bent. Ook de geschiedenis blijkt hier – zo als altijd – om vrijheid te draaien.
Deen beschrijft onder meer hoe de Waddeneilanden aan het begin van de 20e eeuw met toerisme te maken krijgen. (Zie pag. 305-306) En dan: ‘Schiermonnikoog was de eerste waddengemeenschap die deze breuk met het vrije, afgezonderde verleden te verwerken kreeg. Dat bracht geld en beweging, maar ook onvrede. Soms drong er iets van dat verdriet door tussen de verder positief gestemde berichtgeving in de kranten.’
Het citaat zegt heel veel. Een lokale situering, een klein moment uit de geschiedenis. Maar altijd levert verandering nieuwe vrijheden op, hier ook verbonden aan een toenemende welvaart. Deze vrijheid kent echter ook een prijs, hier het verlies aan rust en de noodzaak het idee los te laten dat niemand zich met je bemoeit. Nieuwe dimensies van vrij en afhankelijk zijn van je fysieke en maatschappelijke omgeving. Oude feiten komen in een nieuw perspectief te staan. Daarbij vooral: meestal is er geen weg terug, bestaat vrijheid dus ook in een zekere dwang of afhankelijkheid.
Over dit voorbeeld valt veel te zeggen, het heeft universele trekken. Vrijheid, nieuwe verantwoordelijkheden en bepalingen, ze gaan ook samen met verlies. Immers, totale vrijheid is te groot en bestaat dus niet, ondanks dat er mensen zijn die daarnaar hunkeren.
Op de volgende boot naar Schiermonnikoog zal ik hier nog eens over nadenken. De boot die op tijd vaart, dus vastligt in de orde van de dienstregeling. Die ons brengt naar een klein, maar schier oneindig eiland. Een plek waarop de drukte van belang veel groter is dan honderd jaar geleden en je toch, als de meeste badgasten weer weg zijn, eindeloos kunt lopen zonder iemand tegen te komen.
Dit plaatje, dit opgeroepen beeld, is echt niet zo anders dan al die politieke discussies waarin te pas en te onpas de term vrijheid wordt gemanipuleerd. Wiens vrijheid wordt groter, wiens vrijheid staat onder druk? Vrijheid is algemeen en tegelijk heel concreet gebonden. Vrijheid is meer dan een relatie, het is een heel netwerk van veel relaties, met anderen en met de natuur, ook ver buiten de deur.
Denk daar maar even aan, wanneer je de vrijheid inbrengt in het gesprek of het debat.
Boek: Mathijs Deen, De Wadden, Een geschiedenis, Uitgeverij Thomas Rap, 9e druk, Amsterdam 2015.
